همه چیز درباره زلزله (1)

امواج زلزله

موج زلزله موجی است که از طریق زمین حرکت می کند، که اغلب سبب ایجاد زمین لرزه یا انفجار می شود. امواج زلزله توسط زلزله شناسان مطالعه میشوند، و توسط لرزه نگار و زلزله سنج اندازه گیری می شوند.

بطور کلی پس از اینکه در داخل زمین زلزله ای به وجود آمد و انرژی زمین آزاد شد، این انرژی آزاد شده به صورت امواج ارتعاشی در کلیه جهات منتشر شده و انرژی زلزله را با خود منتقل مینمایند.

انواع امواج زلزله

امواج زمین لرزه با توجه به حرکتشان در داخل یا سطح زمین به دو دسته تقسیم میشوند:

امواج داخلی یا پیکری

دسته ای از امواح لرزه ای هستند که در درون زمین حرکت کرده و در تمامی جهات منتشر میشوند و با سرعتی بیش از موجهای سطحی حرکت می نمایند. امواج داخلی نیز به دو گروه امواج طولی یا اولیه و امواج عرضی یا ثانویه قابل تقسیم هستند.

امواج سطحی

سرعت امواج سطحی از امواج عرضی کمتر است وشدت آن نسبت به عمق و نسبت به فاصله از مرکز به سرعت کاهش می یابد . این امواج درتحت شرایط خاص ودر فصل مشترک دو محیط گازی ومایع ،در اثر ارتعاشات ناشی از زلزله بوجود می آید .

بیشترین انرژی ناشی از تکانهای کم عمق را دارا بوده و عامل اصلی خرابی های ناشی از زمین لرزه بخصوص در مناطق مسکونی میباشند. این گروه از امواج پس از تداخل موجهای داخلی در امتداد حدفاصلها، شروع به ارتعاش کرده و عمق نفوذ محدودی دارند، از این رو همواره در نزدیکی سطح های ناپیوستگی متمرکز میشوند. بدین جهت در محیطهای همگن موجهای سطحی نخواهیم داشت. این امواج که به نامهای موجهای محدود شده و یا موجهای هدایت شده نیز معروفند خود به گروههای مختلفی چون موج لاو و امواج رایلی تفکیک میگردند. حرکت این دو موج بسیار پیچیده و قدرت تخریبی این امواج و موج S بسیار زیادتر از امواج P است .

این امواج توسط ویژگیهایی چون سرعت، دامنه، طول موج، دوره تناوب و فرکانس از یکدیگر تمییز داده میشوند.

در فاصله ای در حدود 120 کیلومتری مرکز زلزله ،اولین موجی که ازکانون زلزله ( با عمق 18 کیلومتر ) به ایستگاه زلزله نگار می رسد موج P است . سرعت این موج 6 تا 6.5 کیلومتر است . بعداز آن موج sوسپس موجهای L و R می رسند . سرعت امواج P در حدود 1.73 برابر امواج S است.

:: بررسی انواع موج زلزله

در زیر به تفصیل به بررسی این چهار نوع موج می پردازیم:

امواج طولی(P) :

این امواج باعث کشش ها و انقباضهای متوالی درامتداد حرکت موج می شود . سرعت انتشار این امواج زیادتر ازامواج دیگر است و اولین امواجی هستند که به ایستگاه لرزه نگار می رسد .

امواج تراکمی از همه محیطهایی که توان تحمل فشار را دارند از جمله گازها، جامدات و مایعات عبور می کنند. ذراتی که تحت تاثیر موج P قرار میگیرند در جهت انتشار موج به جلو یا عقب نوسان میکنند. در صورتی که بخشی از یک فنر را جمع کرده و به طور ناگهانی رها کنیم، فشردگی تمام طول فنر را طی خواهد کرد تا به انتهای آن برسد. در این مثال فنر در راستای حرکت موج به ارتعاش درآمده است که بسیار شبیه به نحوه انتشار امواج P است. دلیل نامگذاری این امواج به نام امواج اولیه سرعت بالای این امواج میباشد، چرا که اولین موجی که از زلزله احساس میشود امواج P میباشد. این امواج با وجود سرعت بالای انتقال، چون بسیار سریعتر از سایر امواج دیگر میرا میشوند (یعنی انرژی خود را از دست میدهند) باعث ایجاد خرابی زیادی در زلزله نمیشوند.

امواج برشی(S) :

این امواج باعث می شود که سنگ خم شود و شکل خود را از دست بدهد . این امواج فقط ازجامدات می گذر ند.

تقریباً اثر تخریبی تمام زلزله ها بر اثرامواج برشی است و به این معنی که وقتی لحظه شکستن سنگ فرا برسد سنگ شکاف بر میدارد ونقاط مجاور شکاف بطور جانبی نسبت بهم حرکت می نمایند . در این زمان است که دو نوع موج P وS ایجاد می شوند.

این امواج تنها در محیطهایی که میتوانند در برابر تغییر شکل جانبی مقاومت کنند – مانند محیطهای جامد – منتشر میگردند. این امواج در مایعات و گازها نمیتوانند منتقل شوند. در صورتی که یک طناب را به دیواری متصل کرده و سر دیگر آن را در دست گرفته و به صورت قائم حرکت دهیم، در طناب موجی ایجاد میشود شبیه امواج S میباشد. در این امواج ارتعاش ذرات محیط عمود بر جهت حرکت موج میباشد (همانطور که مثال طناب دیده میشود، موج در امتداد طول طناب حرکت میکند در حالی که ذرات طناب در جهت عمود بر طول طناب ارتعاش میکنند

امواج لاو (love) :

حرکت زمین توسط موج لاو، تقریبا شبیه موج S است با این تفاومت که ذرات ماده به موازات سطح زمین و در جهت عمود بر انتشار موج حرکت کرده و ذرات در صفحه قائم حرکت ندارند. انتشار این امواج مانند تکانهایی است که بر اثر حرکت طناب به سمت چپ یا راست ایجاد میشود. موجهای لاو قدری سریعتر از امواج رایلی حرکت کرده و زودتر بر روی لرزه نگاشت ظاهر میشوند.

امواج رایلی LR

این امواج به نحو خاصی حرکت می کنند. بدین ترتیب که حرکت ذرات در امتداد مدارهای دایره ای (یا بیضوی) صورت میگیرد. درست مانند حرکت امواج در سطح اقیانوس البته جهت حرکت دایره ها برخلاف حرکت امواج اقیانوس است به عبارتی حرکات ذرات سنگ، مدار بیضوی پسگرد را در صفحه قائمی به طرف منشاء زمین لرزه طی میکنند.

:: زمین لرزه

تعریف زلزله

برای شناخت هر پدیده ای درجهان واقع لازم است ابتداازآن تعریف مناسب ونسبتاً جامعی داشته باشیم ، چرا که بدون دانستن تعریفی مناسب ازآن نمی توان به کنه پدیده پی برد وآن رابه خوبی درک نمود.

مردم عامی درکلامی ساده زلزله راحرکت ناگهانی زمین ناشی ازخشم نیروهای ماوراء الطبیعه وخدایان می دانند که بر بندگان عاصی و عصیـانگر خودکه نافرمانی خداخود را نموده ومرتکب گناهان زیادی شده اند می دانند .

اگر چه امروزه با گسترش دانش تجربی این تعریف در زمره اباطیل وخرافات قرارگرفته ،ولی هنوز در جوامع ومردم کم دانش وجاهل مورد قبول است.

درفرهنگ تک جلدی عمید زلزله را با فتح حروف‌‌ ‍‍‍‍‎‏« زَ» و « لَ » یعنی زَلزلَه برخلاف آنچه در زبان عامه مردم رایج است ، آورده ومی نویسید :

” زمین لرزه ، لرزش وجنبش شدید ویا خفیف قشر کره زمین که به نقصان درجه حرارت مواد مرکزی واحداث چین خوردگی وفشار یادر اثر انفجارهــای آتشفشانی بوقوع می رسد .”

در فرهنگ جغرافیا تالیف پریدخت فشارکی وهمچنین در فرهنگ جغرافیائی تالیف مهدی مومنی تعریفی مشابه هم به گونه زیر ارائه شده است:

“جنبش یا تکان پوسته زمین که به صورت طبیعی ناشی از زیر پوسته زمین است بعضی وقتها زلزله باعث تغییراتی در سطح زمین می شود ، اما اغلب زیان بوجود آمده ناشی از تکان ها فقط محسوس است وممکن است زلزله بوسیله یک انفجار آتشفشانی بوجود آید. زلزله در حقیقت در بیشتر نواحی آتشفشانی امری عادی است واغلب قبل ویا همزمان با انفجار اتفاق می افتد . اصل زلزله تکتونیکی است واحتمالاً وجود یک شکست لازمه آن است . موجهای زلزله دست کم در سه جهت اتفاق می افتد ودر یک مسافت قابل ملاحظه از مکــــان اصلی بطور جداگانه حس می شوند . وقتی امواج زلزله ازمکانی می گذرد زمین وساختمانها می لرزند و به جلو و عقب می روند .بالاترین زیان ناشی از زلزله همیشه در مرکز زلزله یعنی جائی که حرکت بالا و پائین است نیست اما در مکانهائی که موجهای زلزله بصورت مایل به سطح می رسد ونزدیک مرکز زلزله باشند دارای بالاترین زیان می باشند .یک زلزله شدید معمولاً بوســـیله یکسری دیــــگر ازتکانها همراه می شود .زلزله ای که که در نزدیک یازیردریا اتفاق مـــــی افتد سبب حرکات شدیدآبها شده وبعضی وقتها امواج بــــــزرگی ازآن ناشی مـــی شود و در مسافت زیاد این امواج ادامه پیدا می کنند وگاهگاهی باعث تلفات جــبران ناپذیر ومرگ ومیرمی شوند .طغیان نواحی ساحلی بیشتراز خود زلزله باعث خسارت می شوند ، در نواحی آتشفشانی زلزله عملاً هر روز اتفاق می افتد. به عنوان مثال در هاوائی هرساله صدهاتکانهای کوچک ثبت می شوند “

در فرهنگ گیتا شناسی تالیف عباس جعفری آمده است:

“جنبش سریع ومحسوسی که درنتیجه جابجائی ویا جایگیری تخته سنگهای زیر پوسته زمین پدید می آید،در نتیجه این جنبش یک سری لرزش های موجی شکل پدید می آید و گاه تغییرات ارتفاعی پوسته زمین راباعث می گردد و اغلب ضایعات و زیان های جانی و فراوانی از خود برجا میگذارد.زمین لرزه بیشتر مخصوص نواحی آتشفشانی بوده وگاه باخروش وفوران کوههای آتشفشانی همراه می گرددودرحالات شدیدشکستها وبریدگیهای مهم ومشخص درروی پوسته زمین از خودبجای میگذارد.غالب زمین لرزه ها حداقل با سه نوع موج لرزاننده همراه است .در مرکز وقوع زمین لرزه سه موج مزبور بطور همزمان اثرگذارده و ساختمانهاو تاسیسات واقع دراین منطقه را با نوسان های شدید به عقب و جلو می برد و حد اکثر خسارت و زیان در محلی که امواج مزبور بطور مورب به سطح زمین می رسندوارد می سازد…..”

محمود صداقت درکتاب“ زمین شناسی برای جغرافیا ” تعریفی بدینگونه ارائه می دهد:

“زمین لرزه عبارت است ازحرکات ولرزش های ناگهانی و گذرا در زمین که از ناحیه محدودی منشأ می گیرد و ازآنجا درتمام جهات منتشر می شوند.”

در کتاب فیزیکال جئوگرافی1 آمده است:

“زلزله یکسری ازتکانها ولرزشهای ناگهانی که از آزاد شدن فشار در طول گسل های فعال ودر مناطق آتشفشانی فعال ناشی می شود.تکانها و لرزشهای سطح زمین که در ارتباط با حرکات پوسته زمین در زیر زمین می باشد.”

در فرهنگ آکسفورد آمده است:

“حرکات ناگهانی وشدید سطح زمین.”

از تعاریف ذکر شده در فوق ومنابع دیگر می توان برداشت زیر را نمود:

“زلزله عبارت از حرکات و ارتعاشات نا گهانی سطح زمین ناشی از شکسته شدن سنگهای پوسته زمین و رها شدن انرژی ذخیره شده در آنها است که در صورت شدت زیاد در مراکز انسانی موجب خسارتهاوزیانهای فراوان می شود.”

زلزله از یکطرف موجب شکسته شدن و جابجائی بین توده های سنگی پوسته زمین می شود و ازطرف دیگر همین جابجائی و شکسته شدن منجر به ایجاد امواج و انتشار در درون زمین می شود ، مانند انداختن قطعه سنگی در حوض یا دریاچه که منجر به ایجاد امواجی می شود.

زلزله مانند شکسته شدن قطعه چوب خشک شده ای می ماند که از یک طرف موجب گسیخته شدن چوب و از طرف دیگر موجب انتشار امواج در اطراف خود می شود.

مناطق زلزله خیز کره زمین:

مهمترین مناطق زلزله خیز دنیا درسه منطقه پراکنده اند:

کمر بند چین خورده آلپ – هیمالیا :

جائی که پوسته آسیا – اروپا(اوراسیا) به صفحه آفریقا – هند برخورد می کند .در کشورهای ایتالیا ، یونان ، ترکیه ، ایران ، شمال هند …..

کمر بند اطراف اقیانوس آرام :

جایی که صفحه اقیانوس آرام به صفحه قاره آسیا – اروپا ـ آمریکای جنوبی ـ استرالیا و امریکای شمالی برخورد می کند. در این ناحیه از کامچاتکا تا هکایدو شدیدترین زلزله ها اتفاق می افتد . عمق کانون زلزله در این منطقه به حدود 60 کیلومتر می رسد وامواج تسونامی در اثر زلزله دراین منطقه ایجاد می شود.

کمربند میانی اقیانوس اطلس :

جائی که صفحه اقیانوس اطلس در حال گسترش است این زلزله ها نسبتاً ملایم وآرامش مردم را چندان بهم نمی زند.به استثنای گودالهای اقیانوسی کانون زمین لرزه ها در عمق 50 کیلومتری پوسته زمین است . در گودالهای اقیانوسی کانون زلزله ها در عمق 300 تا 700 کیلومتر مشاهده شده است جائی که به صفحه ای موربی بنام “ سطح بنیوف ” وجود دارد.البته زلزله ها در طول گسلهای تغییرشکل دهنده ( جائی که صفحه ها درامتداد هم می لغزند )نیز وجود دارند مثل زلزله ای که در طول گسل سن آندریاس اتفاق افتاد . (سان فرانسیسکو 1906 )

زلزله نگاشت

ارتعاشاتی که توسط دستگاههای ثبات درایستگاههای بر روی کاغذ رسم می شود “ لرزه نگاشت ” نام دارد . لرزه نگارها دائم در حال کارند ، لذا در فاصله بین زمین لرزه ها روی لرزه نگاشتها خطوط ممتدی رسم می شود که امواج خیلی کوچک که می تواند ناشی از عوامل مختلف مثل تغییرات فشار اتمسفر ، حرکت قطارها ، برخورد درختان و غیره باشد را ثبت می نماید

که این ارتعاشات کوچک را “ کهلرزه ” می گویند که همیشه ودر هر حال در زمین وجود دارند. اولین نشانه وجود زمین لرزه مهم در یک ناحیه عبارت از شروع ناگهانی یک سری امواج بزرگتر از حد متوسط است .راجع به امواج که در لرزه نگاشتها ثبت می شود قبلاً در بخش امواج توضیح داده شد . امواج یا مستقیم به زمین می رسند یا طی مسیری پیچیده و پس از انعکاس و انکسار در مرزهای مختلف به لرزه نگار می رسند. امواج اینگونه بصورت “ پالس ” مجزا در لرزه نگاشتها ظاهر می شوند.

امواج طولی ( P ) ابتدا به لرزه نگاشتها می رسند و بعد از اینکه این امواج تا حدودی از بین رفت امواج عرضی ( S ) آغاز می شوند ، آغاز این امواج ناگهانی است . امواج دیگری که بطور تدریجی به دامنه ارتعاش آنها افزوده می شود به مقدار ما کزیمومی می رسد و سپس کاهش می یابند که همان امواج سطحی با دامنه بلند است .

ژئوفیزیکدانان با مطالعه تغییر روند امواج ثبت شده در لرزه نگاشتها قادرند مشخصات زمین لرزه ها مثل فاصله ، عمق ، زمان وقوع وبزرگی آن را تعیین کنند.

کانون زلزله

اغلب زمین لرزه ها بر اثر ایجاد گسل یا حرکت و جابجائی سنگها در امتداد گسل های قدیمی تر ایجاد می شوند ، بنابراین امواج زلزله در یک صفحه تولید می شوند نه یک نقطه . ولی دانشمندان برای سهولت مطالعه خاستگاه موج را یک نقطه فرض می کنند که البته فرضی دور ازواقعیت نمی باشد ، چرا که فاصله بین ایستگاههای اندازه گیری و محل وقوع زلزله بیشتر از طول یک گسل است . بنابراین نقطه ای را که امواج ازآن منتشر می شوند “ کانون زلزله ” می نامند. این همان محل داخل زمین است که سنگها شکسته می شوند و منجر به آزاد شدن انرژی و انتشار به اطراف می شود.

مرکز زلزله

اگر از کانون زلزله که درداخل زمین قرار داردخطی قائم به سمت سطح زمین رسم نمائیم ، محل برخورد این خط با سطح زمین را “ مرکز زلزله ”می نامند.

عمق زلزله

فاصله بین مرکز و کانون زلزله به “ عمق زلزله ” معروف است .

زلزله هااز نظر عمق معمولاً به سه دسته تقسیم می شود:

زلزله های عمیق:

که عمق کانون آن بیش از 300 کیلومتر است.

زلزله های متوسط :

که عمق کانون آن بین 70 تا 300 کیلو متر است.

زلزله های کم عمق :

که عمق آنها از 60 کیلومتر کمتر است.

هر چه عمق زلزله ها کمتر باشد خرابیهای بیشتری دارد. زلزله ها معمولاً از عمق 5 کیلومتری تا عمق 300 کیلومتری هم مشاهده شده است. اثرات زلزله های با عمق بالای 300 کیلومتر بر روی زمین ناچیز است . هرچه بزرگی یک زلزله بیشتر و کانون آن به سطح زمین نزدیکتر خطرات بیشتری دارد . لرزه شناسان دریافته اند که تقریباً تمام زمین لرزه ها ی با عمق متوسط و عمیق از مناطق دراز گودالهای اقیانوسی منشاء گرفته اند ،جائی که صفحه ها به زیر رانده می شوند.

زمین لرزه های که بگونه ای غیر عادی عمیق اند به چند طریق قابل تشخیص است ، اولاً امواج سطحی این زلزله ها بطور غیرمعمولی ضعیف اند ، ثانیاً زلزله در منطقه خیلی وسیعی احساس می شود با لرزش های که تقریباً در تمام نقاط به یک اندازه شدید است . در زلزله های کم عمق معمولاً شدت تکانها به سرعت از مرکز زلزله کاهش می یابد.

برای تعیین موقعیت مرکز زلزله از منحنی های زمان سیر ( فاصله – زمان ) استفاده می شود . اگر موقعیت دقیق یک زمین لرزه و زمان وقوع آن معلوم باشد می توان از روی لرزه نگاشتی که در فاصله ای معلوم ازکانون زلزله ثبت شده ، زمان رسیدن اولین پالس موج (طولی P )را تعیین کرد .

این کار توسط زلزله شناسان درمناطق عمده زلزله خیز انجام و بمرور اصلاح گردیده است . برای تعیین موقعیت زمین لرزه ها از این منحنی سیر استفاده می نمایند . برای اینکار ابتدا باید اولین امواج P و S( Sموج برشی است) را در روی لرزه نگاشتهای حداقل سه ایستگاه تشحیص داد ، آنگاه باید مشخص کرد که موج S چه مدت بعد از موج P به ایستگاه وارد شده است . اختلاف زمان بین رسیدن دو موج در روی منحنی های زمان سیر بوسیله قائم منحنی مشخص می شود بنا براین می توان فاصله بین مرکز زلزله از یک لرزه نگار را با توجه به منحنی های زمان سیر بدست آورد . برای این کار باید دید که درچه فاصله ای اختلاف زمانی بین دو منحنی همان مقداری است که در لرزه نگاشت اندازه گیری شده است .

برای تعیین موقعیت مرکز زلزله حداقل باید فاصله مرکز زلزله از سه ایستگاه معلوم باشد . روی نقشه ای به مرکز هر ایستگاه و به شعاع فاصله بین ایستگاه و مرکز زمین لرزه دایره ای رسم می نمائیم از برخورد دایره ها نقطه تقاطعی بوجود می آید که مرکز زلزله رامشخص می نماید .

برای اندازه گیری عمق کانون زلزله اختلاف زمان رسیدن فازهای موج P را که مسیرهای مختلفی در درون طی کرده اند مورد استفاده قرار می دهند . بنابراین با اندازه گیری فاصله زمانی رسیدن دو فاز زلزله و با دانستن تغییرات سرعت نسبت به عمق ، عمق کانون زلزله قابل محاسبه است . این روش در زلزله های عمیق دقیقتر است ،عمق بدست آمده با 15+یا-15 کیلومتر خطا همراه است.

همه چیز درباره زلزله (2)

:: شدت زمین لرزه

نگاه اجمالی:

در هنگام وقوع زلزله بارها با کلمه مقیاس ریشتر مواجه می‌شویم. شاید کلمه مقیاس مرکالی هم به گوشتان رسیده باشد. هر چند که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دو مقیاس قدرت یک زلزله را از دو جنبه مختلف بیان کنند. از مقیاس ریشتر برای بیان بزرگی یک زمین لرزه یعنی مقدار انرژی آزاد شده طی یک زمین لرزه استفاده می‌شود.

مقیاس ریشتر:

اطلاعات مورد نیاز برای محاسبه بزرگی زمین لرزه را از لرزه نگار به دست می‌آورند. مقیاس ریشتر لگاریتمی است یعنی افزایش یک واحد در مقیاس ریشتر نشان دهنده افزایش ده واحدی در دامنه موج است. به عبارت دیگر دامنه موج در زلزله 6 ریشتری ده برابر دامنه موج زلزله 5 ریشتری است و دامنه موج 7 ریشتر 100 برابر زلزله 5 ریشتری است. مقدار انرژی آزاد شده در زلزله 6 ریشتری 7.21 برابر زلزله 5 ریشتری است.

بزرگترین زلزله ثبت شده:

بزرگترین زلزله ثبت شده 9.5 ریشتر شدت داشت، هرچند که مطمئناً زلزله‌های شدیدتری در تاریخ طولانی زمین روی داده است. عمده زلزله‌هایی که روی می‌دهد کمتر از 3 ریشتر قدرت دارند. زمین لرزه هایی که کمتر از 4 ریشتر شدت داشته باشند، نمی‌توانند ویرانی‌های چندانی به بار آورند. زلزله هایی که 7 ریشتر یا بیشتر قدرت داشته باشند، زلزله های شدیدی محسوب می‌شوند. مقیاس ریشتر فقط یکی از عواملی است که تبعات یک زلزله را بیان می‌کند.

قدرت زلزله:

قدرت تخریبی یک زلزله علاوه بر قدرت آن به ساختار زمین در منطقه مورد نظر و طراحی و مکان سازه‌های ساخت بشر بستگی دارد. میزان ویرانی‌های به بار آمده را معمولاً با مقیاس مرکالی بیان می‌کنند. دانشمندان می‌توانند درجه مقیاس ریشتر را درست پس از زمین لرزه و زمانی که امکان مقایسه اطلاعات از ایستگاه‌های مختلف زلزله نگاری به وجود آمده، معین کنند.

اما درجه مرکالی را نمی توان به این سرعت مشخص کرد و لازم است که محققان زمانی کافی برای بررسی اتفاقاتی که حین زمین لرزه روی داده است، در اختیار داشته باشند. هنگامی که تصور دقیقی از میزان خسارت های وارده به عمل آمد، می توان درجه مرکالی مناسب را تخمین زد.

آثار زلزله:

هنگامی که زلزله اتفاق می افتد از خود آثاری به جا می گذارد ،این آثار به شرح زیر است :

لرزش زمین وتخریب ساختمانها :

در اثر زلزله زمین به ارتعاش در می آید وهنگامی که ارتعاشات شدید باشد ،باعث تخریب ساختمانها می گردد.

میزان تخریب ساختمانها تابع کیفیت کارهای ساختمانی ، ترکیب خاک ،خصوصیات تکانهای زمین لرزه ، نیرو وجهت تکان می باشد. تکانهای قائمی که درمرکز بیرونی در نزدیکیهای آن مشاهده می شود ، کمتر از قطار امواجی که از مشخصات نواحی مجاور است ، موجب خسارت می گردد .امواج تولید شده به شدت به ساختمانهای ، بویژه دیوارهایی که به موازات آن است آسیب می رساند . این امواج دیوارها را بالا برده وبه آنها پیچ وتاب می دهد . امواجی که تحت زاویه 45 تا55 درجه به زمین می رسند خرابیهای شدیدی معمولاًبه بار می آورد.

سرعت موج در سنگهای سخت خیلی بیشتر از سنگهای سست ونرم است . امواج در طبقات ضخیم سنگهای سست ونرم مانند آبرفتهای دره ها ضعیف می گردند و حتی ممکن است از بین بروند .اما طبقه نازکی از سنگهای سست بر روی سنگهای سخت نمی تواند لرزه ها وامواج را مستهلک کند لذا طبقه مزبور ازروی سنگی که برروی آن قرار گرفته است بطور ناگهانی جستن می کند .در این صورت میزان تخریب بیشتر از ساختمانهایی است که روی طبقه سخت است . ساختمان سنگ نیز برروی موج می تواند بدینگونه تاثیر داشته باشد که امواج در جهت چین ها وطبقات سریعتر از جهت عمود بر آن انتشار می یابند. معمولاًخطرناکتر ازهمه کهریزهای سنگ ، طبقات نازک آبرفتها در ته دره ها ،سپس باتلاقها ، توربزارها ودر یاچه هایی که گیاهان آن را فراگرفته اندمی باشد . خطر زمین های خشک از زمین های اشباع شده از آب کمتر است.جنس مصالح ساختمانی نیز موثر است . ساختمانهای خشتی در مقابل ساختمانهایی که از آجر وملاط خوب ساخته شده باشندمقاومت کمتری از دارند. اسکلت بندی ، نوع مصالح ساختمانی ،طراحی ساختمان نیز از عوامل موثر در میزان تخریب ساختمان هستند.

معمولاً تخریب ساختمانها به صورتهای مختلف صورت می گیرد مثل فرو افتادن کتیبه ها ، دود کش ها ، بالکن ها ، تیغه ها تغییر شکل و فروافتادن بام پوش ها ، جابجائی تیرهای اصلی بام، ستونها ، چدا شدن اتصالات ، ترک خوردن دیوارها بصورت افقی،عمودی، قطری ، فروریختن راه پله ها ،بالکن ها و غیره.

تخریب ساختمانها ممکن است همراه با ایجاد حریق و آتش سوزی بر اثر انفجار لوله های گاز ،اتصالات برقی باشد.

بنابراین آثار تخریبی ساختمانها در هنگام زلزله نتیجه ارتعاشات سطح زمین ومربوط به نتایج غیر مستقیم آن است . چراکه اگر مرکز زلزله در مکانهای بسیار دور از مکانهای جمعیتی اتفاق افتد هیچ تخریب وحسارتی نخواهد داشت. همه تلفات وخسارات نتیجه آثار ثانوی زلزله است یا نتیجه تخریب ساختمانها و زیر آوار ماندنها است یا حریقهای بعداز زلزله است .

صداهای زلزله :

دراغلب موارد زلزله ها با صداهای خاصی همراه است که ایجاد وحشت می کند البته این صداها به غیر از صدای ناشی اززلزله است. تولید صداهای زلزله بخاطر ایجاد امواج ارتعاشی است که در اثرزلزله بوجود می آیند .صداهای زلزله در بعضی موارد شبیه رعد ، صدای صفیر باد یا خمپاره ، غلغل آب جوش ، انفجار گلوله های بزرگ توپ ، چرخهای قطار می باشد .صداهای زلزله گاهی جلوتر از موجهای زلزله است ولی ممن است نسبت به آن تاخیر داشته باشد .ممکن است صدای شدید زیر زمین هیچ زلزله ای را در پی نداشته باشد یا همراه زلزله ای خفیف باشد

نورهای زلزله :

در هنگام وقوع بعضی زلزله ها آثار نورانی مختلفی از خود مثل نور افشانی آسمان برق ، جرقه های نور وامثال ان دیده شود. اگر چه پاسخ مناسبی برای آن داده نشده ویا نیافته اند همانند نورهای که در مناطق کوهستانی ویا سطح دریا ها که جمعیت نیست مشاهده شده است ولی به عقیده دانشمندان این نورها اثرات ثانوی زلزله است به خصوص در سطح مراکزمسکونی وشهرها.

لرزش های دریا یا تسونامی :

زمانی که کانون زلزله در کف دریا یا نزدیک آن باشد ، امواج متعددی را درآب تولید می کند که به نام تسونامی معروف است . این امواج به بدنه کشتی ها برخورد وموجب ارتعاش آنها می گردد.اگر تکان قائم باشد ، کشتی ناگهان بالاآمده وبعد پایین می رود وتحدبی درآب مشاهده می شود .

گر مرکز بیرونی نزدیک کرانه باشد ، درهنگام نخستین تکان آب دریا عقب می رود وسپس با موجی قوی به ساحل می ریزد وموجب تخریب و زیانهای شدید می شود .

تغییر مشخصات آب چشمه ها :

به علت وقوع زلزله معمولاً در وضع چشمه ها وچاهها تغییراتی بوجود می آید . چراکه بر اثر ارتعاش مجاری زیررمینی آب تنگ یا گشاد ویا مسدود می گردد . چراکه هنگام زلزله طبقات زمین جابجا می گردد . ممکن است چشمه ها ی جدید ایجاد گردد یا به علت لغزش های زمین ممکن است مجاری قدیمی آب بسته شود ودر جائی دیگر جاری شود یا طبقات نفوذ ناپذیری که طبقات آبدار روی آنها قرار دارد شکاف بردارد وآب به اعماق زمین رفته وموجب خشکیدن چشمه ها گردد.

دمای آب چشمه ها ممکن است براثر مخلوط شدن با چشمه های معدنی دیگر تغییر نماید چنانکه در سوئیس اتفاق افتاد.

ایجاد شکاف وگسل :

هر نوع زلزله ای ، هراندازه کم اهمیت باشد باز شکافهایی در پوسته زمین ایجاد می کند و در ناحیه مرکز زلزله بیشتر مشاهده می شود .شکافها گاهی بصورت شعاعی از یک مرکز می باشد اما بیشتر بی نظم بوده ودر جهات مختلف پراکنده است.شکاف دردامنه کوهها در جهت دامنه ودر کرانه ودر طول آن ایجاد می شود . پهنای شکافها از 20سانتیمتر تا 10یا15 متر هم مشاهده شده است وطول چند کیلومتر .این شکافها با نخستین تکانها بوجود می آید وممکن است در تکانهای بعدی بیشتر شود .گاهی گسله ها ی هم ایجاد شده است نمونه گسل سن اندریاس 1906.

اگر شکافها از آبرفتهای کف دره یا دشت عبور کند در عمقی از این آبرفت آب وجود داشته باشد با خود گل وگاهی گازهایی راکه در هوا مشتعل می گردد ،خارج می شود.

زمین لغزش :

این پدیده عمدتاً توسط زلزله ایجاد می شود ودر اثرآن حجم بزرگی از خاک وسنگ در مناطق دارای شیب تند به سمت پائین حرکت می کند البته بعضی از آنها ناشی از اشباع منطقه از آب می باشد . این پدیده می تواند خطرات زیادی مثل مدفون نمودن روستاها یا شهرها زیر خروارها خاک وسنگ ایجاد نماید .( زمین لغزه پورت رویال جامائیکا 1962 )در بعضی مناطق زمین لرزه منجر به فرونشستن زمین به عمق 60 متر هم شده است در لیسبون در 1755اسکله ای با جمعیت زیاد فرو نشست . سنگریزش هم گاهی وقتها ناشی از زلزله است.

آبگونگی یا روانگرایی:

اگر در عمق کمتر از 8 متری سطح زمین خاک از ماسه های یکدست سستی که ازآب اشباع است تشکیل شده باشد ، ممکن است در اثر زلزله شدید رفتار این خاک مانند رفتار یک سیال باشد. یعنی خاک بصورت فوران وجوشش گل وماسه در سطح زمین پدیدار می گردد ، درنتیجه اگر ساختمانی بر روی این زمین واقع باشد ، فرو می ریزد.

رویداد زلزله در شهرهای بزرگ مثل تهران می تواند یک تراژدی غم انگیز ایجادنماید که خاطره این تراژدی برای سالها دراذهان باقی بماند .زیرا زلزله می تواند تاسیسات حیاتی مهم مانند بیمارستانها مراکز آتشفشانی ،امداد وغیره را بخطر اندازدویامنجر به به قطع برق ،آب، تلفن، گاز ویاویرانی ساختمانها ،راهها ، خیابانها وبسته شدن آنها شود.که خود این عوامل می تواند خسارات اقتصادی ،اجتماعی ،روانی مهلکی ایجادنماید.

چند عامل وجود دارد که شهرها رادرمقابل زلزله آسیب پذیر می نماید.نوع ساختمانها ومصالح وفرم واسکلت بندی بکاررفته درآنها ،نوع جنس وساختمان زمین زیر شهر ،تراکم جمعیت شهر . درعوض وجود عواملی می تواندخطرات وخسارات ناشی ازرلزله را کاهش دهد مثل پارکها ، فضاهای باز، وجود مراکز امدادی مناسب ، بیمارستانها ، آتش نشانیها ، شبکه های حمل وارتباطی مناسب ، همکاری مناسب بین مردم وآموزشهای لازم قبل از زلزله . استفاده مناسب از مراکز امدادی ،آموزشی ، تفریحی برای اسکان زلزله زدگان.

پیش بینی زلزله

منظور از پیش بینی زلزله یعنی اینکه زلزله در کجا و چه زمانی و با چه قدرتی ممکن است اتفاق بیافتد . اینکه زلزله ها در کجا رخ میدهند امروز کما بیش قابل پیش بینی است . اما اینکه کی و با چه قدرتی هنوز در پرده ابهام است . با اینکه انسان در صدد پیش بینی حوادث طبیعی از جمله زلزله با توجه به قرائن هست و از آروزهای بشر محسوب می شود اما هنوز دانشمندان نا امیدانه در تلاشند تا راهی برای پیش بینی حوادث کنترل نشدنی چون زلزله بیابند.

سابقه پیش بینی زلزله بر می گردد به زمان امپراطوریهای چین که از منجمین می خواستند تا زلزله ها را یش بینی نمایند چرا که در تصور مردم چین زلزله نشانه خشم خداوند بر امپراطور است.

امروز کشورهای پیشرفته و صاحب علم ودانش دانشمندان خود را موظف نموده اند تا دراین زمینه دست به کاوش بزنند ولی هنوز به نتایج امیدوار کننده نرسیده اند .در هر حال پژوهشگران با تحت نظر قرار دادن تغییرات ژئو فیزیکی ، ژئو شیمیایی ، زیست شناختی در مناطقی که احتمال زلزله می رود سعی کرده اندبه شواهد علمی دست یابند . اگر چه پاره ای از زلزله ها با توجه علائم از قبل پیش بینی شد واز خطرات ان کاسته شد اما وجود همان علائم در جای دیگر یا عدم وجود هر یک از علائم فوق نتوانسته موفقیت آمیز باشد.

یکی از علائمی که در پیش بینی مورد استفاده قرار می گیرد تجزیه و تحلیل پس لرزه ها است . چنانکه در شهر اورویل کالیفرنیا زلزله سنج ها تعداد زیادی از زلزله ها ی کوچک و معینی با بزرگی 4.7 را ثبت کرده بودند و تعداد زلزله های کوچک در حال افزایش بود و بر همین اساس متخصصان توانستند زلزله را پیش بینی نمایند و در اوت 1975 زلزله ای با بزرگی5.7 اتفاق افتاد .

با وجود این زلزله های مرگباری اتفاق افتاده اند که ازقبل زلزله های نداشته اند و یا درمناطقی که یک دوره آرامش فعال را پشت سر گذاشته اند زلزله ای اتفاق افتاده است.

در هر حال برای پیش بینی زلزله وجود علائمی لازم است :

کاهش لرزش های کوچک زمین :

لرزش های دائمی زمین توسط دستگاههای زلزله نگار ثبت می شوند. علت این امر افزایش حجم سنگ قبل از گسیختگی است که منجر به ایجاد درزها و شکافها در داخل سنگ می شود واین در باعث می شود تادر سنگ در معرض تنش خواص فیزیکی متفاوتی پدید آید که کاهش امواج زلزله وتغییر سرعت انتشار از اهم آنها است که بنا بر فرضیه انبساط است که سبب کاهش امواج زلزله می شود ولی هدایت الکتریکی و قابلیت نفوذ افزایش می یابد .

تغییر شکل پوسته زمین:

اکثر زلزله ها ی بزرگ در اثر شکستن ناگهانی بخشی از پوسته جامد زمین که مانع از حرکت آزاد ورقه های تشکیل پوسته شده اند ، ایجاد میگردد . لذا بر اساس نظریه فوق نقاط مشخصی روی زمین نسبت به یکدیگر تغییر مکان نسبی می دهند و هرچه به زمان شکستن سنگها نزدیکتر می شود دراین وضعیت تغییراتی ایجاد می شود .

تغییر سطح آب چاهها :

این تغییر بر اثر تغییر دما و در اثر کاهش یا افزایش فشار بر حفره های خاک بوده که باعث پائین رفتن سطح آب چاه یا فوران آب یا خشکیدن سطح چاه و چشمه یا تغییر دمای آن می شود .

افزایش فاصله زمین در محل شکستگی ها و گسل ها :

با اندازه گیری فاصله بین شکستگیها و کنترل شکاف گسل ها با استفاده از دستگاههای اندازه گیری دقیق یا عکس ها ی ماهواره ای و هوائی می توان به تغییرات درون زمین پی برد.

تغییر دمای زمین وخروج گازها :

تغییر دمای زمین وخروج گازهایی مثل رادون و آرگون که سبب خارج شدن حیوانات از سوارخها و لانه های خود می شود. تغییرات شیمیایی در آب چشمه ها و تغییرات شدید در گازهای طبیعی خروجی از زمین نیز می تواند از علائم زلزله باشد.

تغییر مقاومت الکتریکی در سطح زمین :

تغییر در ویژگیهای زمین مانند میدان مغناطیسی ومیدان الکتریکی

رفتار حیوانات :

مارها به سطح زمین می آیند . خرگوشها و موشها از لانه های خود فرار می کنند . حرکات عجیب و غریب اسب ها و خوکها غیره گرچه این حرکات از نظر علمی مشخص نیست . شاید ارتعاشات و امواج را حس می کنند

اندازه گیری زمین لرزه

برای آگاهی از میزان تاثیر هر پدیده لازم است تا بتوانیم به نحوی آن را بصورت کمی بیان کنیم. برای کمی کردن اندازه زلزله، از دو رهیافت مختلف استفاده می­شود؛ یک رهیافت بر اساس اندازه گیری دستگاهی (بزرگای زلزله) و دیگری بواسطه تاثیر پذیری دست سازهای بشر از زلزله (شدت زلزله). شدت زلزله در هر مکان متفاوت است و با دور شدن از کانون زلزله کم می شود، در حالی که بزرگای زلزله همواره ثابت است و ربطی به دور شدن از کانون ندارد (چرا که با کل انرژی آزاد شده مرتبط است).

شدت زمین لرزه:

شدت یک زلــزله در یک مکــان خاص بــر مبنای اثرهای قابل مشاهده زمین لرزه در آن مکان تعیین می شود. دقت در تعیین شدت زلزله به دقت مشاهده کننده وابسته است. تخمین شدت وسیله مفیدی برآی تخمین اندازه زلزله های تاریخی است، بویژه در ناحیه هایی نظیر کشور ما که کشوری باستانی و با میراث تاریخی و  فرهنگی کهن است و لذا اطلاعات مهمی می توان از زلزله های رویداده در زمانی که ثبت تاریخی وجود دارد به دست آورد.  مقیاسهای مختلفی برای تعیین شدت زمین لرزه همانند مقیاس مرکالی اصلاح شده، MSK، EMS98 و … ارائه شده است.

تعیین شدت زمین لرزه بدین ترتیب است که برای هر کدام از مقیاسها جدولی تهیه شده است و بر اساس آن میزان آسیبهای ناشی از زلزله بر سازه های مختلف ارائه گردیده است و مشاهده گر با تطبیق خسارتهای بوجود آمده از زلزله با موارد ذکر شده در جدول، شدت زلزله را تعیین می­کند.

بزرگای زلزله:

بمنظور اندازه گیری زمین لرزه و بدست آوردن معیاری برای مقایسه و سنجش زمین لرزه ها، از بزرگای زلزله استفاده می­شود که می­توان آن را با در نظر گرفتن دامنه نوسانات روی نگاشت محاسبه نمود. مقیاسهآی متفاوتی برآی اندازه گیری بزرگای زلزله وجود دارد. اولین مقیاس بزرگا، توسط چارلز ریشتر در سال 1935 برآی زلزله هآی جنوب کالیفرنیا تعریف شد که بزرگای محلی یا ML  نامیده می­شود. علاوه بر مقیاس ریشتر، مقیاسهای مختلف دیگری نیز وجود دارند که هر کدام کاربردهای خاص خود را در مهندسی زلزله و زلزله شناسی ایفا می­کنند. هر زلزله فقط و فقط یک بزرگا دارد و بزرگا با فاصله از محل وقوع زلزله تغییر نمی­یابد.

ذکر این نکته ضروری است که بزرگای زلزله، بتنهایی نمی­تواند معیاری برای سنجش میزان خرابی در زلزله باشد. همانطور که گفته شد، بزرگای زلزله فقط بر اساس میزان انرژی آزاد شده در زلزله محاسبه می­گردد و عمق و یا سایر پارامتر­ها در محاسبه آن دخیل نمی­باشد. از این رو دو زلزله با بزرگاهای یکسان ولی عمقهای متفاوت میزان خرابیهای متفاوتی را ببار می­آورند. چرا که با عمیقتر شدن کانون زلزله، امواج لرزه ای فاصله بیشتری را تا سطح زمین طی می­کنند که در این فاصله مقداری از انرژی آزاد شده کاهیده شده و از بین می­رود. در قسمت قبل بیان شد که زلزله های ایران، اغلب از نوع کم عمق می­باشند، لذا انتظار می­رود میزان خرابی و آسیب ناشی از این زلزله ها بیشتر باشد.

رده بندی شدت مرکالی (اصلاح شده) MMI

پیش بینی زلزله به وسیله ابرهای زلزله

طبق اطلاعات ثبت شده نخستین نمونه‌ی مشاهده شده از این نوع ابرها به 381 سال قبل در منطقه‌ی chronide واقع در استان Lon-De چین باز می‌گردد: “هوا گرم و آفتابی بود … آسمان آبی و شفاف بود … ناگهان لکه‌های سیاه ابر که همانند مار بسیار بلند بود تمام عرض آسمان را گرفت و زلزله‌ای به بزرگی 7 ریشتر, در 25 اکتبر 1622 درمنطقه به وقوع پیوست.” روش مورد بحث، چندی پیش در ژاپن و چین مورد استفاده قرار گرفت… بدین ترتیب در صبح 6 مارس1987 ، زلزله‌ای پیش بینی گردید که فردای آن روز به مورخ 7 مارس 1978 به قدرت 8.7 ریشتر به وقوع پیوست.
پس از کسب این موفقیت، پیش بینی زلزله به وسیله این ابرها، مدتی در این دو کشور مورد استفاده قرار گرفت، اما از سال 1985 استفاده از آن منسوخ گردید.
تئوری (شکل گیری ابرهای مذکور):
وقتی یک صخره‌ی عظیم، تحت اثر نیروهای خارجی قرار گیرد، قطعات ضعیف آن شکسته شده و قطعات قوی آن ترک میخورند لذا منجر به ایجاد علائمی می‌گردد که به پیش بینی زلزله کمک می‌کند. همچنین افزایش فشار آب حفره‌ای، باعث بالا آمدن سطح آب می‌گردد و آب به ترک‌ها وارد می‌شود. فشار و دمای بالا، به تبخیر آب و نهایتا نشت آن با فشار از میان شکاف گسل‌ها منجر شده و برخورد بخار به هوای سرد به تشکیل ابر می‌انجامد.
عکس زیر، مربوط به زلزله‌های تانگشان می‌باشد که در سال 1976 به قدرت 8.7 ریشتر به وقوع پیوست. در عکس سوراخ¬شدن سقف یک ساختمان بر اثر فوران بخار آب از زیر آن قابل مشاهده است. چون این زلزله حائز شواهد منجر به پیش¬بینی زیادی نبود، شهر تخلیه نشد و زلزله جان 750 هزار نفر را گرفت.

آقای zhonghao shou حدود 16 سال از زندگی خود رادر جهت مطالعه برروی ابرهای زلزله صرف نموده است. وی در پیش بینی تعداد زیادی از زلزله‌های بزرگ توفیق یافته …
ازجمله زلزله‌ی بم, که مطالعات و پیش بینی وی دراین باب, مورد تائید اکثر منابع ایرانی قرارگرفته است.
اولین پیش بینی آقای zhou به 20 ژوئن 1990 بازمی‌گردد, که 18 ساعت پس از پیش بینی وی, زلزله‌ای به قدرت 7/7 ریشتر در رودبار و منجیل حدود 35000 کشته و تعداد زیادی زخمی بر جای گذاشت
Shou در سال 1993 به کالیفرنیا رفت و زلزله‌ای ژانویه 1996 کالیفرنیا راشخصا به طورکامل احساس نمود. این امر او را بر آن داشت که به مطالعات خود در مورد زلزله ادامه دهد.
Shou ادعا می‌کند که نظریه‌اش تا 300 سال دیگر به اثبات خواهد رسید و انسان به پیش بینی قاطع و کامل زلزله قادر خواهد گردید.
در روش پیش بینی او 5 مشخصه درمورد ابرهای زلزله بیان شده است:
1- شکل گیری ابرهای زلزله معمولابه طور بسیار ناگهانی حتی گاهی اوقات درچند ثانیه صورت می‌پذیرد در حالی که ابرهای طبیعی که درچارچوب هواشناسی می‌گنجند این گونه نیستند.
2- ابرهای زلزله کار, بدلیل فشار زیادی که درحین خروج از زمین دارند, دارای یک شکل خاص می‌باشند.
مثلا بعضابه فرم چند خط موازی در یک امتداد بروز می‌کنند.
درصورتی که ابرهای طبیعی, دارای شکل و فرم توده‌ای و حجیم هستند.

3- گاهی اوقات این ابرها برخلاف جهت باد حرکت می‌کنند.
مثلا در جولای 1999یک رشته ابر به طول 800 کیلومتر برفراز هند و سریلانکا دیده می‌شود که نشان دهنده‌ی زلزله‌ای به قدرت بیش از 7 ریشتر بود.
Shou پیش بینی کرد که مرکز زلزله بین ایران تا ایتالیا می‌باشد چون شرایط جوی نامناسب از پیش بینی مرکز دقیق زلزله جلوگیری می‌کند. بالاخره در 17 آگوست 1999 زلزله‌ای به قدرت 7.8 ریشتر در ترکیه به وقوع می‌پیوندد.

4- اگر هوای اطراف مرکز زلزله سرد باشد اکثرا ابرها به صورت چند رشته موازی بوجود می‌آیند. چون به محض خروج از زمین با هوای سرد برخورد می‌کنند و ابر تشکیل می‌دهند. این ابرها توسط ماهواره‌ی IndoEx در تاریخ 20 دسامبر 2003 از ایران گرفته شده است و زلزله ی بم در 25 دسامبر به وقوع می‌پیوندد.

5- اگر یک توده‌ی ابر طبیعی در بالای مرکز زلزله قرار داشته باشد در ابتدا بخارهای آب به علت گرمایی که دارند باعث بوجود آمدن یک حفره بزرگ در داخل ابر طبیعی می‌شوند. مثلا عکس زیر از زلزله‌ی 6.1 ریشتریافغانستان گرفته شده است.
در این موارد, علوم آب و هوایی نمی‌توانند علت بوجود آمدن این تغییرات را توضیح دهند و این نشان دهنده ی غیرطبیعی بودن ابرها می‌باشد.
همچنین آقای shou با استفاده از روشهای زیر مکان و زمان زلزله را مشخص می‌کند:
1- مرکز زلزله جایی است که ابرها از آنجا بوجود می‌آیند.
2- قدرت زلزله بستگی به سرعت ومقدار بوجود آمدن ابرها دارد.
3- زمان بوجود آمدن زلزله پس ازمشاهده‌ی ابر حداکثر 107 روز است. البته درحدود 500 مورد پیش بینی این زمان کمتر از 30 روز بوده است.
بیش از 70% از پیش بینی‌هایی که آقای shou در طول سالهای 1996 تا 2001 به مرکز زمین شناسی آمریکا ارسال نموده کاملا درست بوده است.

آمادگی قبل از وقوع زلزله

مقاوم‌سازی ساختمان محل سکونت

مقاوم بودن محل سکونت در برابر زلزله، از مهم‌ترین اصول آمادگی و پیش‎گیری خطرات ناشی از وقوع زلزله است. لذا به‎ منظور پایدار بودن سرمایه‎گذاری‎تان موارد زیر توصیه می‎گردد:

• هنگام ساخت خانه، کلیه‌ی ضوابط مهندسی و آیین‎نامه‎‌های ساختمانی را رعایت نموده و از مهندس ناظر، خواستار طراحی ساختمان مقاوم و نظارت دقیق‎ بر اجرای آن باشید؛
• چنانچه قصد خرید خانه دارید، با مهندس متخصص در مورد میزان استحکام و اینکه آیا بنا مطابق آیین‎نامه ساخته شده است یا خیر مشورت نمایید؛
• اگر محل سکونت شما مطابق آیین‎نامه ساخته نشده است، حتی‌الامکان سعی کنید با مهندس متخصص در امر مقاوم‎سازی مشورت نموده و نسبت به تقویت ساختمان محل سکونت اقدام نمایید.

کاهش خطرات ناشی از تخریب تأسیسات، تجهیزات و وسایل خانه

بخشی از خطرات زلزله، ناشی از تخریب تأسیسات، تجهیزات و وسایل خانه می‎باشد. در زیر چند توصیه برای کاهش چنین حوادث احتمالی در محیط‌های مسکونی ارایه می‌شود. شما می‎توانید با گردش در محیط خانه‌ی خود، با توجه به نوع وسایل و دکوراسیون آن و نوع زندگی خود و خانواده‎‌تان، موارد دیگری را به آنها اضافه کنید.

• کپسول‌های آتش‎نشانی را نزدیک درهای خروجی منزل نصب کنید و چگونگی استفاده از آنها را یاد گرفته و به دیگر اعضای خانواده نیز آموزش دهید.
• مواد سوختی، آتش‎زا و شیمیایی را از ساختمان خارج کرده و در فضای باز به دور از در خروجی ساختمان و یا اتومبیل گذاشته و آنها را در مکان خود محکم کنید.
• درصورتی که از گاز شهری استفاده می‎کنید، چگونگی باز و بسته کردن شیرهای آن (شیر اصلی کنتور، اجاق گاز، آب گرمکن گازی، بخاری دیواری، شومینه، چراغ‌های دیواری گازی و غیره را یاد گرفته و به دیگر اعضای بالغ خانواده‌ی خود نیز آموزش دهید. فراموش نکنید که در زمان وقوع زلزله، تا وقتی که از نشت گاز مطمئن نشده‎اید، احتیاجی به بستن آنها نیست. کلیه مهارت‌ها را همراه با عملیات تخلیه، تمرین کنید.
• در مورد دیگر تأسیسات ساختمان مانند شیرهای آب، کلیدها و فیوزهای برق، اقدامات مشابه با گاز را انجام دهید.
• درصورتی که از کپسول‌های گاز جهت اجاق گاز و آب گرمکن استفاده می‎کنید، آنها را از پایین و بالا به دیوار محکم کنید.
• آب گرمکن، اجاق گاز، یخچال و ماشین لباسشویی را به دیوار محکم کنید.
• دستگاه‌های صوتی و تصویری و کامپیوتر را برروی میزها و قفسه‎های مربوطه محکم نموده یا بر روی میزهای لبه‏دار قرار دهید.
• قفسه‎های بلند و کتابخانه‎ها را به دیوار پیچ‎ کنید.
• اشیای سنگین، شکستنی و پرتاب شونده را در قسمت پایین قفسه‎ها قرار دهید.
• قلاب‌های اشیای آویزان مانند چراغ‌های سقفی و گلدان‌های آویزان را از نوع محکم انتخاب نمایید.
• قاب عکس‌ها را به دیوار محکم کنید.
• تختخواب‌ها را از کنار پنجره‎ها، درب‌های شیشه‎ای، آیینه‎ها، کمدها و قفسه‎های بلند دور کنید.
• زیر چراغ‌های سقفی، گلدان‌های آویزان، قاب عکس‌های شیشه‎دار و یا کنار کمدها و قفسه‎های بلند نخوابید و ننشینید.

تهیه‌ی کیف تدارکاتی

وسایل و مدارک زیر را پس از قرار دادن در ساک معمولی، کوله‌پشتی و یا سطل‌های پلاستیکی دردار، در مکانی نزدیک در ورودی ساختمان و چنانچه ساختمان شمالی می‌باشد، در مکانی مناسب در قسمت‎ جنوبی حیاط قرار دهید تا بعد از زلزله به آسانی قابل دسترسی باشند. سعی کنید حتی‎الامکان آنها را تهیه نمایید.

• فهرستی از اسامی افراد خانواده (بدین منظور دفتر یادداشتی تهیه کرده و هر صفحه را به یک فرد اختصاص دهید و اطلاعات ضروری هر شخص مانند شماره‌ی شناسنامه و محل صدور، تاریخ و محل تولد، گروه خون، موارد بیماری و یا حساسیت و… را در صفحه‌ی مربوطه بنویسید)، یک قطعه عکس (که در بالای صفحه مربوط به هر فرد چسبانیده می‎شود)، نشانی و تلفن منزل، محل کار پدر و مادر و یکی از اقوام درجه یک (پدر و مادر بزرگ و غیره)
• کیف کمک‌های اولیه (محتویات آن شرح داده شد)
• کروکی مسیر تخلیه ساختمان، محل کنتور آب، برق،‌ گاز و برق گاز و شیرهای تأسیساتی
• شماره‌ی تلفن‌های مراکز امداد رسانی
• آب آشامیدنی برای هر نفر 10 لیتر برای حداقل 72 ساعت جهت آشامیدن و بهداشت شخصی در ظروف پلاستیکی دردار (این ذخایر را هر سه ماه یکبار تعویض نمایید. در صورت کمبود آب، از آب موجود در شبکه‌ی آب گرم و یا شوفاژ ساختمان و یا سیفون توالت‌فرنگی هم می‎توان استفاده کرد).
• قرص‌های ویژه‌ی ضدعفونی کردن آب و یا محلول کلرین معمولی (10 قطره برای10 لیتر آب شفاف، 20 قطره برای 10 لیتر آب کدر). سه دقیقه جوشاندن شدید و مداوم آب نیز آن را ضدعفونی خواهد نمود.

مقدار کافی غذای فاسد نشدنی، سبک، فشرده و انرژی‏زا که احتیاج به یخچال، شستشو و پختن ندارند (مانند موادغذایی کنسرو شده، بیسکویت، گندمک یا برنجک، نان خشک جعبه‎ای، شیر خشک، مقداری نمک و شکر، آب نبات یا شکلاتهای خشک، خشکبار) این مواد را طوری بسته‎بندی کنید که بر اثر رطوبت، تغییرات آب و هوایی، حشرات و میکرب‌ها از بین نروند. (جهت کلیه‌ی افراد خانواده برای حداقل 72 ساعت)

• در قوطی بازکن و مقداری ظروف یکبار مصرف و یک قابلمه.
• کبریت و شمع (فراموش نکنید قبل از تخلیه‌ی ساختمان تا زمانی که از عدم نشت مواد سوختی مطمئن نشده‎اید، از آنها استفاده نکنید)
• کپسول آتش‌نشانی قابل حمل نوع پودر گاز (ABC)
• مقداری پول (پول خرد جهت تلفن را هم منظور کنید)
• مقداری صابون، خمیر دندان، شامپو، حوله‌ی کاغذی، پوشک (جهت شیرخواران)
• کیسه زباله‌ی ضخیم
• دستکش‌های ضخیم و دستکش یکبار مصرف
• پتو، لباس گرم و کفش‌های راحتی (در صورت امکان)
• بیل و کلنگ پیشاهنگی (اندازه کوچک) چکش، گاز انبر و پیچ گوشتی و مقداری طناب محکم
• چسب نواری محکم و عریض
• چراغ قوه با باطری‌های اضافه
• رادیوی ترانزیستوری، کوچک با باطری‌های اضافی
• یک عدد سوت
• مقداری اسباب‌بازی قابل شستشو (چنانچه کودکی در خانواده وجود دارد)
• تعدادی دفتر و کاغذ و مداد (جهت کودکان دبستانی)
• تهیه‌ی کیف کمک‌های اولیه
• کتابچه راهنمای کمک‌های اولیه
• چسب و گاز زخم بندی
• باند نواری استریل و چسب نواری ویژه‌ی اتصال باندها
• قیچی، موچین (پنس) و سنجاق قفلی
• تیغ ریش تراشی دسته‌دار یکبار مصرف
• سرنگ یکبار مصرف
• درجه تب سنج
• وازلین ضدعفونی شده
• دستکش‌های یکبار مصرف پزشکی
• داروهای ضدعفونی کننده زخم (ساولن یا بتادین) و وسایل (دتول و پرکلرین خشک)
• داروهای ضد درد، تب بر، آرام بخش اعصاب، شستشوی چشم، ضد اسهال و ملین
• چند بسته پودر درمان اسهال (او-آر-اس) و در صورت عدم دسترسی مقداری شکر و نمک جهت تهیه‌ی پودر (هشت قاشق چایخوری شکر، یک قاشق چایخوری نمک در یک لیتر آب تمیز)
• یک عدد قطره‌چکان
• مقداری مواد شوینده (صابون ضدعفونی کننده، مایع ظرفشویی، پودر شستشو)
• آیینه جهت کنترل تنفس
• شریان بند جهت کنترل خونریزی
• الکل سفید
• داروهای ویژه‌ی افراد بیمار خانواده، کودکان و سالخوردگان
• تعدادی قطعات مسطح چوب به طول تقریبی 30-50 سانتی‌متر و عرض حدود 10 سانتی‌متر برای شکستگی‎های احتمالی و آتل‏بندی.

چنانچه خارج از خانه‌ی مسکونی هستید:

در حیاط خانه:

• همانجا بمانید.
• از ساختمان‌ها و دیوارها دور شوید و مواظب سقوط اجزای آن باشید.

در خیابان:

• از پیاده‌روها و ساختمان‌ها فاصله بگیرید.
• از تیرها و سیم‌های برق فاصله بگیرد.

در اتومبیل:

• اتومبیل را در کنار خیابان به دور از تیرها و سیم‌های برق، ساختمان‌ها و پل‌های سواره‎رو و پیاده‎رو متوقف کنید. همانجا بمانید تا زلزله تمام شود.

در فروشگاه، بانک،‌ اداره‌ی پست و غیره:

• چنانچه ساختمان یک طبقه و دارای فضای باز می‎باشد سریعاً از آن خارج شده و در صورت دور بودن از در خروجی، از قفسه‎ها، ویترین‎ها، درهای شیشه‎ای و غیره دور شوید.
• در کنار دیوار و با پوشاندن سرو صورت خود با آرنج‌ها و کف دست‌ها و یا کیف و کت خود پناه بگیرید.
• بعد از اتمام زلزله با دقت مسیر خروج را انتخاب کنید.
• مواظف سقوط تابلوهای بالای در فروشگاه‌ها باشید.

در سینما، تئاتر، استادیوم و غیره:

• به طرف درهای خروجی ندوید، در صندلی خود بمانید و سرو صورت خود را بپوشانید.

در اداره:

• فوراً به زیر میز خود بروید و تا پایان لرزش همانجا بمانید.
• فراموش نکنید که باید قبلاً‌ کامپیوتر و ماشین تحریر را سر جای خود محکم کرده و قفسه‎های بایگانی را به دیوار وصل کرده باشید.

توجه کنید:

کلیه‌ی افراد خانواده را تشویق نمایید که در عملیات تمرینی پناه‎گیری به‎طور مرتب شرکت کنند تا مناطق امن خانه برای آنها مشخص گردد. حداقل سالی دو بار این عملیات را تمرین کنید. چنانچه کودک یا کودکانی در خانواده وجود دارند، بهتر است چگونگی این تمرینات را بازی‌گونه و شاد برگزار نمایید تا باعث ایجاد ترس و نگرانی در آنها نشوید.

تخلیه و کنترل محیط بعد از وقوع زلزله

با توجه به امکان وجود خطراتی مانند پس‌لرزه‎ها، احتمال سقوط مصالح ساختمانی، وقوع آتش‎سوزی‌ها، نشت گاز، شکستگی لوله‎های آب، اتصال سیم‌های برق و غیره، باید کاملاً با این خطرات آشنا بوده و چگونگی مقابله با آنها را بدانید. البته شرط اصلی برای این توانایی، حفظ خونسردی و آرامش است. فراموش نکنید که شما به‎عنوان سرپرست خانواده، مسئول مواظبت از دیگر افراد به‎ویژه کودکان و یا احتمالاً افراد معلول و سالخوردگان می‎باشید. در چند روز اول وقوع زلزله باید بدون کمک دیگران قادر باشید خود و خانواده‎تان را اداره کرده و احتیاجات حیاتی و اساسی آنها را تا حد امکان تأمین نمایید. با این هدف سعی کنید آمادگی‌های لازم را کسب کنید.

• آماده‌ی پس لرزه‎های احتمالی باشید.
• چنانچه خودتان و یا افرادی از خانواده دچار جراحات شده‎اند،‌ سریعاً ولی با دقت به کمک‌های اولیه اقدام نمایید (پیشنهاد می‎شود کلیه‌ی افراد خانواده با استفاده از کتاب‌ها و جزوات مناسب و ترجیحاً شرکت در کلاس‌های کمک‌های اولیه، با اصول و روش‌های آن و همچنین عملیات پیشرفته احیای قلبی- ریوی آشنا شوند).
• به هنگام تخلیه‌ی ساختمان، ضمن رعایت احتیاط در مورد خطرات احتمالی به‎وجود آمده بعد از زلزله‎های شدید، مانند سیم‌های پاره شده‌ی برق و اشیایی که با این سیم‌ها در ارتباط هستند، کیف فوریت‌های تدارکاتی را نیز با خود بردارید.
• بعد از پایان لرزش‌ها، با احتیاط کامل، ساختمان را جهت بررسی صدمات وارده به تجهیزات و تأسیسات، همچنین دیگر خطرات احتمالی مانند آتش‎سوزی، بازدید کنید.
• جهت بازدید تأسیسات ساختمان، فقط از چراغ قوه استفاده کنید و در صورت وارد شدن صدمه، آنها را قطع کرده یا ببندید. به هیچ وجه از کبریت یا فندک استفاده نکنید، مگر اینکه از عدم نشت گاز مطمئن شوید.
• از کفش‌های محکم، دستکش ضخیم و لباس مناسب فصل جهت تخلیه و یا بازدید از تأسیسات استفاده کنید. چون ممکن است شیشه‎ها شکسته و یا مصالح ساختمانی برروی زمین ریخته باشند و شما ناچار به جابجایی اشیاء باشید.
• تا زمانی که از سلامت لوله‎های فاضلاب مطمئن نشده‎اید، سیفون توالت را نکشید و یا شیرهای آب را باز نکنید.
• در صورت نیاز جدی به کمک‌های دیگران، و عدم دسترسی شما به خارج از ساختمان در صورت خراب و مسدود شدن راههای خروجی، می‎توانید روی کاغذ با خط درشت کلمه «کمک» را نوشته و در مکانی که در معرض دید است بگذارید و یا با تکان دادن تکه پارچه‎ای اعلام نیاز به کمک بنمایید.
• به دیدن همسایگان رفته و از حال و موقعیت آنها جویا شوید و در صورت نیاز، به آنها یاری برسانید.
• جهت جلوگیری از اشغال خطوط تلفنی که مورد نیاز گروه‌های امداد و نجات و دیگر مسئولین خواهد بود، سعی کنید حتی‎الامکان از تلفن استفاده نکنید.
• بغیر از موارد فوریت‌ها، از وسیله‌ی نقلیه‌ی خود استفاده نکنید. جاده‏ها، خیابان‌ها و کوچه‎ها را جهت عملیات امداد و نجات باز بگذارید.
• مواظب ایمنی خانه‌ی خود از دستبرد سارقان باشید.
• رادیوی ترانزیستوری خود را روشن کرده و به دستورالعمل‌های ایمنی و یا امدادی که از رادیو پخش می‎شود گوش فرا دهید. در زمان بحران‌ها، رادیو تنها وسیله ارتباطی خواهد بود.
• چنانچه زلزله در روزکاری و در ساعات کار مدارس و مهد کودک‌ها رخ داده است، جهت تحویل گرفتن کودکان خود به مرکز آموزشی مراجعه کنید.
• از تجمع در مکان‌هایی که باعث کندی عبور و مرور و همچنین عدم کمک‌رسانی و امداد به موقع و سریع خواهد شد، بپرهیزید.
• بعد از رفع خطر و تصمیم به بازسازی و مراجعت به منزل با کمک دیگر افراد خانواده و حتی کودکان، با دادن مسئولیتهای آسان و کم خطر به آنها، محیط خانه و زندگی خود را تمیز و مرتب نموده و در مورد بازگشت به کار و زندگی عادی کوشا باشید.

اقدامات ضروری دیگر

• بهتر است خانه خود را بیمه‌ی زلزله نمایید تا در زمان وقوع زلزله‎های مخرب و صدمات وارده‌ی ناشی از آن، توان مالی بازسازی محل سکونتتان را داشته باشید.
• اشیای با ارزش و مدارک مهم را در مکانی مشخص و دور از خطر آتش‌سوزی و یا آب گرفتگی قرار دهید. به دیگر افراد خانواده نیز مکان مزبور را اطلاع دهید.
• کروکی مسیر مناسب تخلیه را کشیده و عملیات تخلیه را حداقل سالی دو بار با اعضای خانواده خود تمرین کنید، از باز بودن دائمی مسیر تخلیه مطئمن شوید و سعی کنید هیچ‌گونه وسایل اضافی در مسیر نباشد.
• ذخایر غذا و آب، داروها، تجهیزات کمک‌های اولیه و فوریت‌ها، احتیاجات ویژه‌ی کودکان و معلولین و سالخوردگان خانواده را کنترل کنید و در صورت لزوم، غذا، آب، دارو، باطری و کپسول آتش‎نشانی را با مواد تازه‎‎تر تجدید نمایید.
• مسئولیت هر یک از افراد خانواده را برای قبل و بعد از حادثه با هم تمرین نمایید.
• اعضای خانواده را از مکان نگهداری کیف‌های کمک‌های اولیه و تدارکاتی آگاه کنید.
• با کودکان خود راجع به احتمال وقوع زلزله صحبت کنید و به آنها راهنمایی‌های لازم را در مورد چگونگی برخورد با این پدیده در محیط مدرسه، خانه و یا خیابان بدهید.
• تجربیاتتان را با همسایگان خود نیز در میان بگذارید.

معرفی اجمالی « مرکز ملی پیش‌بینی زلزله »

اهداف مرکز

مرکز ملی پیش‌بینی زمین‌لرزه براساس مصوبه شورای گسترش آموزش عالی به عنوان اولین واحد ملی پژوهشی در ارتباط با پیش‌بینی زمین لرزه در ایران، و به منظور ارتقاء دانش پیش‌بینی، در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تشکیل شده است.

این مرکز ضمن تمرکز بر روی پیش‌نشانگرهای لرزه‌ای با تعیین مناطق با خطر بالای زمین‌لرزه جهت تمرکز شناسائی پیش‌نشانگرها به تحلیل رفتار و نظارت دقیق بر روند تغییرات آنها پرداخته و وظیفه تهیه بانک داده‌های پیش‌نشانگرهای زمین‌لرزه را با همکاری دانشگاههای داخلی و خارجی و سازمان‌های زیربط دارد. مرکز در نهایت به سمت شناخت بهتر رفتار پیش‌نشانگرهای زمین‌لرزه و تعیین الگوریتم‌های پیش‌بینی بلند مدت، میان مدت، کوتاه مدت و قریب‌الوقوع، سوق می‌یابد.

از دیگر اهداف این مرکز، تشکیل شورای برنامه‌ریزی و پژوهش و برگزاری کارگاههای تخصصی و کنفرانس‌های داخلی و خارجی است.

این مرکز در ابتدای تأسیس با توجه به اولویت‌ها، با دو گروه مطالعاتی شروع به فعالیت نموده است:

1- گروه ژئودینامیک لرزه
این گروه وظیفه مطالعه پیش‌نشانگرهای لرزه‌ای و تغییر شکل پوسته را به عهده دارد. از مهمترین زمینه‌های پژوهشی این گروه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• مطالعه پیش‌لرزه‌ها
• مطالعه بی‌هنجاری فعالیت لرزه‌ای
• مطالعه گاف لرزه‌ای
• مطالعه رشد و کاهش فعالیت لرزه‌ای
• مطالعه تغییرات پارامترb در رابطه گوتنبرگ- ریشتر
• مطالعه مهاجرت خرد زمین‌لرزه‌ها
• مطالعه تغییر سرعت امواج لرزه‌ای و پس ماند زمانی
• مطالعه تغییر ناهمسانگردی
• مطالعه تغییر میزان تضعیف انرژی امواج
• مطالعه تغییر پارامترهای چشمه
• تشخیص الگوی لرزه‌خیزی و مدل‌سازی آن
• شناسایی دقیق‌تر گسل‌های فعال و مطالعات دیرینه لرزه‌شناختی
• مطالعه تغییر شکل و حرکات پوسته‌ای در ارتباط با تجمع تنش
• مدل‌سازی فیزیکی چشمه

2- گروه فیزیک زمین و فضا
فعالیت‌های پژوهشی این گروه عمدتاً بر روی پیش‌نشانگرهای زمین مغناطیسی، زمین الکتریکی، زمین الکترومغناطیسی، گرانی و تحلیل داده‌های ماهواره‌ای (Vis, InSAR, Water Vapor, Visible, Wv, IR) متمرکز خواهد شد. در این خصوص می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مطالعه تغییرات میدان مغناطیسی زمین
• مطالعه تغییرات پتانسیل الکتریکی زمین
• مطالعه تغییرات مقاومت ویژه زمین
• مطالعه سیگنالهای الکترومغناطیس
• مطالعات زمین گرمایی
• مطالعه تغییرات میدان گرانی زمین

درس هایی از زلزله بم

وقوع زلزله در شهر بم، نه تنها چشم مردم را به برخی از مسائل شهر و شهرسازی باز کرد بلکه پدیده وجدان کاری را هم در وجود برخی از مسئولان شهری بیدار کرد. زلزله بم با تمامی مصائب آن برای ساکنان فاجعه زده بم، درس هایی را هم در زمینه شهری به همراه داشت که به برخی از آنها می پردازیم:
* اغلب ساختمان های بانک ها در شهر بم به جز خسارت اندک، کمتر دچار تخریب شده بودند. باید متولیان شهری ارزیابی کنندکه عواملی چون رعایت آئین نامه های معماری ضدزلزله و به کارگیری مصالح مرغوب یا عوامل احتمالی دیگر تا چه حد موجب این پایداری شده اند و چگونه باید این عوامل را تقویت کرد.
برخی از ساختمان های بتون آرمه و با اسکلت فلزی با اینکه اصول شهرسازی و آئین نامه ۲۸۰۰ زلزله را رعایت کرده بودند اما دچار تخریب شده اند.دلایل این مسئله باید بررسی شود.
*باید پاسخ این سئوال داده شود که چرا مسئولین استان نتوانسته بودند تا بعدازظهر یعنی حدود پنج ساعت پس از حادثه در منطقه حاضر شوند و چرا مسئولین مرکز تا بعدازظهر جمعه نسبت به عمق حادثه اطلاع دقیقی نداشتند و این درحالی است که به گفته سفیر ایران در پاریس مقامات فرانسوی در اولین ساعات پس از وقوع زلزله با وی تماس گرفته و اعلام آمادگی برای ارسال فوری کمک های خود را نموده بودند.
*پایداری ارگ بم در طول سالیان سال یکی از موارد انحرافی هشیاری مردم در زلزله اخیر بم بود، متاسفانه عدم ارائه اطلاع رسانی مناسب مسئولان شهری این گمانه را تقویت می کرد که شهر بم به خاطر ماندگاری ارگ بم، جزو مناطق زلزله  خیز نیست.
برخی از افراد نجات یافته از آوار زلزله بم به این نکته تاکید می کردند که می توانستیم با کمی آموزش به کودکان، افراد سالخورده و بزرگسالان میزان تلفات را کاهش دهیم.
در سالهای اخیر مانورهای زلزله در زمره برنامه های دستگاه های اجرایی درآمده است و حتی در میان مواد امتحانی ارتقاء گروه معلمان گنجانده شده اند ،چرا این مانورها و امکانات سبب آموزش لازم نشده اند.
* بخشی از خانه های خشتی با طاق های ضربی از تخریب زیاد کنار ماندند، حتی در چند مورد ایوان ورودی منازل خشتی به خاطر عرض کم و طاق ضربی از تخریب اساسی در امان مانده بود، پس می توان در هنگام زلزله از معماری بومی نیز برای جان پناه بهره گرفت.
* همه ما از زلزله معمولا به نوعی با عنوان قهر طبیعت یاد می کنیم ولی ناله های دهشتناک زمین در طول روز قبل از حادثه و شب حادثه نشان می داد که آن گونه هم طبیعت با انسان ها قهر نیست و می توان با کمی هشیاری از قهر آن به آشتی طبیعت پناه برد، برخی از روستائیان بم به ناله های حیوانات در شب حادثه بیش از سایر نشانه ها اشاره می کنند حال چگونه باید از این هشدارها بهره گرفت به خود حادثه دیدگان بازمی گردد.

پیشرفتهای جدید در پیش بینی زلزله

گروه پیش‌بینی زلزله دانشگاه صنعتی شریف معتقد است که به روش جدیدی برای پیش بینی کوتاه مدت زمین لرزه، 2 دقیقه قبل از وقوع آن، دست یافته که کاملا منحصر به فرد است؛ با این حال، روش ابداعی هنوز در حد یک طرح تحقیقاتی است که با همکاری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله مراحل تست خود را سپری می‌کند.

طرح بررسی امکان پیش‌بینی زلزله شامل دو بخش جداگانه پیش‌بینی کوتاه مدت و بلندمدت زلزله است که روشهای مورد استفاده در هر بخش کاملا متفاوت است. اساس علمی پیش بینی کوتاه مدت زلزله از فیزیک «پدیده‌های آشوبناک» (پدیده‌هایی که حدوث و وقوع آنها مبتنی بر نوعی تصادف و بی نظمی بوده و کم و بیش پیش بینی ناپذیرند) اخذ شده و در طراحی آن از بررسی اطلاعات ده‌ها پایگاه‌ زلزله سنجی استفاده شده است . این گروه تحقیقاتی برای پیش بینی بلند مدت زلزله (حدود 15 روز قبل از وقوع) از روش‌های ابداعی محققان سایر کشورها استفاده می‌کند. در این روشها، که آنها نیز صرفا در حد تست شواهد بوده و حتی در کشورهای خارجی نیز به قطعیت نرسیده‌اند، از پدیده‌هایی نظیر تغییرات میدانهای مغناطیسی الکتریکی، تابش پرتوهای فروسرخ (IR) و تشکیل ابر زلزله استفاده می‌شود.

عامل بروز این پدیده‌ها و نحوه ارتباط احتمالی آنها با وقوع زمین‌لرزه هنوز روشن نیست، پیش بینی زلزله، منشاء این پدیده‌ها که از مهمترین نشانگرهای زمین لرزه هستند، شکسته شدن سنگ گرانیت موجود در پوسته زمین است که به از هم گسیختگی پیوند اتم‌ها آن و آزاد شدن یونهای اکسیژن منجر می‌شود. این یونها با رسیدن به سطح زمین در واکنش با هوای اطراف، پدیده‌ای موسوم به ابر زلزله را تشکیل می‌دهند.

براساس برخی نظریه‌ها، سرعت خروج این یونها از زمین گاهی از سرعت صوت نیز تجاوز کرده و باعث شکسته شدن دیوار صوتی در ناحیه فرکانس‌های بسیار پایین‌تر از قدرت شنوایی انسانها می‌شود که همین می‌تواند باعث ناآرامی حیوانات در هنگام بروز زلزله باشد. به هنگام بازترکیب این یونها در سطح زمین نیز پرتو فروسرخ ایجاد می‌شود که با دوربین‌های حساس IR قابل تشخیص است.

محققان سعی دارند در پیش بینی بلند مدت، مناطقی را که احتمال وقوع زمین لرزه در آنها بالاست شناسایی کرده و سپس با روش پیش‌بینی کوتاه مدت آن منطقه را تحت نظر قرار دهد تا در حد امکان با هشدار به موقع از حوادث جانبی زلزله و تخریب‌های بیشتر جلوگیری کند.

پیش بینی زلزله

از لحاظ نظری کاملاً واضح است که اگر پارامترهای دخیل در تنش های پوسته زمین را بدانیم باید بتوانیم زلزله ها را پیش بینی کنیم. عقیده عمومی در دهه ۱۹۶۰ و 1970 این بود که با بررسی دقیق سابقه حرکات گسل ها، الگوهایی قابل پیش بینی به دست خواهند آمد. علاوه بر این تصور می شد که الگوهای غیرعادی کوتاه مدت رفتار حرکات گسل ها پیش از زمین لرزه قابل پیش بینی هستند و لذا می توان ساعت ها و روزها پیش از وقوع زمین لرزه به مردم اطلاع داد تا نواحی خطرناک را تخلیه کنند. اما امروز کاملاً روشن شده است که پیش بینی وقوع زمین لرزه بسیار پیچیده تر از آنی است که در ابتدا تصور می شد. امروزه می دانیم که زلزله ها چه از لحاظ زمانی و چه از لحاظ مکانی گه گاهی و پراکنده هستند.

به جای تلاش کردن برای پیش بینی اینکه چه هنگامی شهرهای ما ویران خواهند شد، باید بر اطمینان یافتن از سالم ماندن آنها هنگام بروز زلزله متمرکز شد.

یکی از موانع عمده در پیش بینی دقیق زلزله این است که گسل ها جدا از هم عمل نمی کنند. هنگامی که در یک گسل شکست رخ می دهد، تنش حاصل می تواند به گسل دیگری منتقل شود و این امر ادامه می یابد. تغییر کشش درون پوسته زمین الگوهایی با تغییر تدریجی دارد که دانشمندان اطلاع دقیقی از آن ندارند.

با این حال تلاش ها برای پیش بینی زلزله ها همچنان از راه های مختلف ادامه پیدا کرده است. این تلاش ها در ۲۰ سال گذشته عمدتاً در سه حوزه زیر متمرکز بوده است.

۱- فرضیه پیش بینی درازمدتدر این حوزه دانشمندان از روش ها و رویکردهایی استفاده می کنند تا زمان تقریبی وقوع زمین لرزه ها را در آینده درازمدت تخمین بزنند. هیچ کدام از این روش ها نمی توانند لحظه دقیق زمانی یا شدت دقیق زلزله را معین کنند، اما می توانند تقریبی از آنها به دست دهند. بنابراین اطلاعات مفیدی در اختیار خواهد بود که احتیاطات لازم در مواردی مانند مقاوم سازی ساختار بناها انجام شود. برای مثال اگر به مهندسان گفته شود که ساختمان یا پلی را که طراحی می کنند باید بتواند ضربه ای حداکثر ۵/۰ گرم در ۵۰ سال آینده تحمل کند، آنها ساختمان را طوری طراحی می کنند که این خصوصیت را دارا باشد. در پیش بینی درازمدت زلزله چند مسئله مورد بررسی قرار می گیرد.
الف- فاصله بازگشتاین فاصله به ما می گوید زلزله ها با چه تناوبی در یک گسل معین رخ می دهند، و حداکثر حرکات زمین که احتمال دارد در یک ناحیه معین و در یک دوره معین زمانی ایجاد کنند چقدر است. این فاصله با کسب کردن اطلاعات از چند منبع متفاوت به دست می آید: سوابق تاریخی زلزله ها، شواهد زمین شناختی (اثراتی که زلزله ها به جای می گذارند) و شواهد زمین سنجی (میزان کششی که در صخره ها به وجود می آید). براساس این فرضیه که زلزله های بزرگ در فواصل دوره های مشابه زمانی رخ می دهند، داده های حاصل از منابع بالا می توانند احتمال زلزله های آینده را پیش بینی کنند. با این حال دقت این پیش بینی درازمدت براساس فواصل بازگشت کاملاً محدود است زیرا وقایع درون یک گسل ممکن است به خاطر به وجود آمدن نیروهای جدید از دوره ای به دوره ای دیگر تفاوت کند.
ب _ پیگیری تغییر شکل های زمینیک راه دیگر پیش بینی زلزله ها اندازه گیری میزان جابه جایی زمین در طول یک گسل است. براساس همین روش «هری اف راید»، یک زلزله شناس کالیفرنیایی توانست پیش بینی کند که شوک بعدی در گسل سنت آندرئاس در کالیفرنیا حدود یکصد سال پس از زلزله بزرگ حاصل از این گسل در سال ۱۹۰۶ به وجود می آید. اندازه گیری هایی که پیش از این زلزله انجام شده بود نشان داده بود که زمین به طور متوسط ۶۵/۰ متر در هر ده سال تحت کشش و جابه جایی قرار می گیرد. راید خاطرنشان کرد از آنجا که حداکثر جابه جایی در طول این گسل در زلزله ۱۹۰۶، ۵/۶ متر بوده است بنابراین احتمالاً نتیجه یک قرن تجمع کشش در زمین است، زلزله ای با شدت مشابه زلزله ۱۹۰۶ در این گسل حدوداً ۱۰۰ سال بعد رخ می دهد.

امروزه ماهواره ها می توانند با فراهم آوری اطلاعات موقعیت دقیق (GPS) به زلزله شناسان امکان دهند میزان دقیق تغییر شکل پوسته زمین و محل دقیق آن را تعیین کنند. اندازه گیری های مکرر می تواند نشان دهد که آیا گسل در حال لغزش هست یا نه. بنابراین سرعت جابه جایی و میزان کشش در هر ناحیه گسل را می توان شناسایی کرد و پیش بینی های حتی بهتری را انجام داد.

ج _ فرضیه شکاف لرزه ایفرض اصلی در این مورد این است که زلزله های بزرگ گرایش دارند که هر بار در مکان مشابهی رخ دهند، اگر نمودار همه زلزله های بزرگ روی حد مرزهای صفحات زمین را داشته باشید، متوجه می شوید که آنها قطعات جداگانه مجاوری از یک حد مرز پر می کنند. شکاف لرزه ای (Seisemic gap) قطعه ای است که در آن برای مدتی طولانی زلزله ای رخ نداده است اما سابقه تاریخی یک زمین لرزه در آن ناحیه در گذشته وجود دارد.
۲-یافتن گسل های جدید

یافتن گسل های جدید علاوه بر گسل های از قبل فعال، می تواند بر دانشمندان در پیش بینی بروز بالقوه زلزله ها در مکان های غیرمنتظر کمک کند. شواهد متعددی در یک منطقه می تواند به وجود گسل هایی دلالت کند که برای مدت های بسیاری در زمان های اخیر حرکت نکرده اند از جمله:

– این گسل ها در چشم انداز منطقه برجستگی های مستقیم طولانی ای تشکیل می دهند که می توانند توپوگرافی محلی و زهکشی طبیعی را تغییر دهند. بنابراین آنها زمین هایی اعوجاج یافته و دریاچه و حوضچه هایی تشکیل شده از انحنای زمین به سمت پایین به جای می گذارند. آنها می توانند محل ظهور چشمه ها باشند و به خاطر زهکشی طبیعی اغلب در طول مسیرشان از پوشش گیاهی انبوهی پوشیده شده اند.گسل ها را می توان به وسیله بررسی های انعکاس امواج شناسایی کرد، که از طریق ثبت امواج انعکاس یافته که یک شوک انفجاری از حد مرزهای لایه های پوسته زمین انجام می شود.صخره های موجود در طول خطوط گسل گاه به گاه به علت زلزله ها متلاشی می شوند. همه یخچال ها و نهرها در طول شکاف های حاصل به راه می افتند و ممکن است دره های بزرگی در طول یک گسل پوسته زمین به وجود آید.3- علائم زلزله قریب الوقوع

انواع بسیار متفاوتی از فعالیت های کوتاه مدت، که طول آنها از چند روز تا چندسال تغییر می کند، قبل از زلزله های بزرگ ذکر شده اند. زلزله شناسان به دنبال الگوهای منظم در چنین پیش درآمدهای کوتاه مدتی هستند.
از یک طرف امواج ضربه ای پیشینی (foreshocks)، مجموعه ای از لرزه های خفیف یا دوره های بدون لرزه پیش از زلزله های بزرگ گزارش شده اند، گرچه آنها لزوماً همیشه رخ نمی دهند. رفتارهای غیرعادی حیوانات نیز که به عنوان پیش بینی کننده زلزله ذکر شده است همیشگی نیست.از طرف دیگر تنش فوق العاده صخره ها که درشرف جابه جایی هستند باعث گرم شدن، تغییر شکل و انبساط آنها پیش از زلزله می شود و بنابراین شماری از تغییرات در پوسته زمین پیش از زلزله رخ می دهد و دانشمندان از وسائل گوناگونی برای اندازه گیری و ثبت این تغییرات استفاده می کنند؛ هر چند که هیچ کدام از این موارد نیز پیش بینی کننده قطعی و دقیق زلزله نیستند. از جمله این تغییرات اینها هستند.

گاهی زمین ممکن است در حد چند میلی متر یا سانتی متر پیش از زلزله انحنا پیدا کند. انحنا سنج هایی (Tiltmeter) که در سوراخ های عمیق و با دقت حفر شده قرار داشته باشند، می توانند این پدیده را کشف کنند.

– تغییراتی در سرعت امواج لرزه ای در صخره های تحت تنش قرار گرفته نزدیک به گسل یافت شده است. شکاف های ذره بینی در صخره تحت تنش قرار گرفته نسبت به جهتی که تنش بر آنها وارد می شود به هم می پیوندند و این امر می تواند بر چگونگی عبور لرزه های خفیف از میان آنها تاثیر بگذارد.

– گاز رادون ممکن است از این شکاف های ریز تازه به وجود آمده در یک صخره تحت فشار ساطع شود. آبی که به درون صخره نفوذ می کند مواد شیمیایی از جمله رادون را از صخره جذب می کند و در نتیجه محتوای شیمیایی چنین موادی در آب چاه های منطقه افزایش می یابد.

جریان یافتن آب های زیرزمینی به درون شکاف های صخره ها ممکن است باعث کاهش سطح سفره آب زیرزمینی منطقه شود.در بعضی از صخره های نزدیک به نقطه جابه جایی گسل ممکن است تغییر رسانایی الکتریکی ثبت شود.

پیش بینی زلزله با استفاده از سیستم های ماهواره ای سنجش از راه دور

چکیده :

بحث بر سر آن که آیا اساسا امکان پیش بینى زلزله توسط بشر وجود دارد یا نه همچنان بین محققان دنیا جریان دارد اما واضح است که پس از یک سده تحقیقات جدى ، هنوز یک روش قابل اطمینان براى پیش بینی زلزله ارائه نشده است . به عبارت دیگر ،. دانش نوین در آستانه قرن بیست و یکم راهى طولانى تا یافتن روشهاى پیش بینى دقیق زلزله در پیش رو دارد.

در این مقاله با معرفى کوتاهی از چندین روش استفاده از ماهواره براى سنجش از راه دور براى پیش بینی زلزله روش تداخل سنجى رادارى با استفاده از ماهواره مورد بررسى قرار گرفته شده است و مثالهایى از آن نیز بررسى شده است . در پایان نیز با نگاهى به آینده و ماهواره هاى موجود آینده این تکنولوژى مورد بحث قرار گرفته است .

کلمات کلیدى : زلزله ، پیش بینی ، ابر زلزله ، تداخل سنجی راداری

مقدمه :

بحث بر سر آن که آیا اساسا امکان پیش بینی زلزله توسط بشر وجود دارد یا نه همچنان بین محققان دنیا جریان دارد اما واضح است که مس از یک سده تحقیقات جدى ، هنوز یک روش قابل اطمینان براى پیش بینی زلزله ارائه نشده است . به عبارت دیگر ، دانش نوین در آستانه قرن بیست و یکم راهى طولانى تا یافتن روشهای پیش بینی دقیق زلزله در پیش رو دارد.

اما معمولا ، پیش از وقوع انواع زلزله ها مجموعه اى از اتفاقات غیر عادى در طبیعت رخ مى دهند که مى توان آنها را علائم هشدار دهنده اى براى وقوع زلزله به حساب آورد .از جمله این اتفاقات تغییرات ناگهانى در وضع آب و هوا ، تشکیل ابرهایى با ویژگى هاى خاص در منطقه زلزله ، ناهنجارى هاى رفتارى در حیوانات ، صداهایى که از داخل زمین شنیده مى شود ، بالا یا پایین رفتن سطح آب هاى زیر زمینى ، برقهاى ناگهانى که بلافاصله قبل از وقوع زلزله در آسمان دیده مى شود و پیش لرزه ها را مى توان نام برد.

بدون شک دستاورد هاى تحقیقات انجام شده در این زمینه مى تواند چشم اندازى روشن را هم در زمینه پمیش بینی زلزله و هم در ارتباط با سرنوشت فن آورى ماهواره اى که در حال حاضر مرکز سنجش از راه دور ایران متولى آن است ترسیم کند. لازم به ذکر است که تصاویر مورد استفاده در تحقیقات اخیر در حال حاضر در کشور ما توسط مرکز یاد شده و برخى دیگر از سازمان هاى دولتى به طور مستقیم دریافت و در طرحهاى متعددی از جمله بررسی خشکسالی ، سیل ، آتش سوزى، و بلاهاى عمده دیگر استفاده مى شوند.

نکته اى که کماکان باید بر آن تاکید کرد تفاوت میان پیش بینی علمی و پیش بینی پدیده اى طبیعى مانند زلزله است ، مجددا تاکید مى شود که هنوز هیچ روش علمى براى پیش بینی دقیق زلزله ارائه نشده است اما تحقیقات برروى روشهاى گوناگونى که بتواند زلزله را تا چند ساعت پیش از وقوع زلزله پیش بینی کند ، به موفقیت هایى دست بافته است .

درک تفاوت این گونه پیش بینی هاى علمى با پیش بینی که تنها بر اساس گوشه اى از شواهد رخ مى دهد. ( حتى اگر به واقعیت تبدیل شود.) نکته اى است که باید آن را در نظر داشت و این دو را به جاى هم قرار نداد، اگر چه تحقیق برروى روشهاى پیش بینی زلزله که بر مبناى مشاهدات تجربى استوارند، مى تواند پروهشگران را در رسیدن به روش علمى براى پیش بینی علمی و دقیق زلزله یارى دهد.

زلزله و ساخت و ساز پایدار

چکیده :

در این نوشتار تلاش گردیده نگاهی به موقعیت ایران در پهنه کره  زمین و نقش زلزله در این منطقه ، در کنار وضعیت عمومی بناهای کشور در شهر و روستا از حیث پایداری در مقابل این پدیده طبیعی صورت گیرد در گام بعدی به پراکنش بناهای موجود غیر پایدار در سطح کشور و به درسهایی که در زمینه توجه به پایدارسازی پس از زلزله های مهم صورت گرفته اشاره شده است. وضعیت پیش رو و اینکه چه باید کرد با رویکرد توجه به ساختمانهای موجود کشور و ساخت و سازهای جدید در انتها مد نظر بوده است.

ایران و زلزله:

کشورمان به لحاظ استقرار در روی کره زمین در موقعیتی قرار گرفته است که یکی از فعالترین کمربندهای زلزله خیز جهان تحت عنوان « آلپ هیمالیا » از آن می گذرد.

این موقعیت خاص در طول تاریخ ایران را هم زیست با زلزله های متعدد و با شدتهای متفاوتی قرار داده است وقوع حدود 3500 زلزله در طول یکصد سال گذشته موید این همزیستی است.

به طور میانگین هر سال یک زلزله بزرگ و هر 10 سال یک زلزله با بزرگی 7 درجه در مقیاس ریشتر به بالا حاصل این همزیستی است. سوال عمده ای که می تواند مطرح شود این است « آیا تا چه اندازه این همزیستی منجر به توجه ، درک و حساسیت و اهمیت موضوع و نهایتاً آمادگی علمی ، مدیریتی ، اجتماعی ، فرهنگی و اجرائی ما شده است؟»

نتایج حاصل از زلزله طی سالیان گذشته نشان می دهد اگر چه برنامه ریزان ، متخصصین و مجریان پندهایی از این حوادث گرفته و اصلاحات و تمهیداتی در جهت مقابله با این پدیده طبیعی صورت پذیرفته است لیکن تا نقطه مطلوب فاصله نسبتاً زیادی است.

در حالیکه ایران 1 درصد از جمعیت دنیا را در خود جای داده است لیکن تلفات جانی ناشی از این حوادث 6% کل تلفات جهان است . بخش عمده ای از جمعیت کشور در پهنه خطرناک زندگی می کنند. اکثر مناطق پر جمعیت و مراکز شهری مهم در پهنه با خطر بالا قرار       گرفته اند.  76 درصد شهرهای بزرگ و متوسط کشور و عمده مناطق روستایی بر روی پهنه های با خطر زلزله بالا  قرار گرفته اند. از مجموع حدود 68 هزار نقطه روستائی کشور بیش از  2/3 میلیون واحد مسکونی از مصالح غیر پایدار و بی دوام ساخته شده اند.

و در سطح شهرهای کشور نیز بالغ بر 8/2 میلیون واحد مسکونی موجود ناپایدار و غیر مقاوم در برابر زلزله هستند.

به دیگر سخن از مجموع بیش از 13 میلیون واحد مسکونی شهری و روستایی کشور حدود 6 میلیون واحد غیر مقاوم و نا پایدار در برابر زلزله هستند.

پراکنش واحدهای ناپایدار شهری در 3 حوزه شکل گرفته است:

الف: حوزه بافتهای فرسوده شهری:

این مناطق که عمدتاً هسته های اولیه پیدایش و رشد شهرها و شهر نشینی هستند از یکسو واجد معماریهای ارزشمند بومی و اسلامی اند که هویت ساز و الهام بخش برای امروز و آینده معماری و شهرسازی این مرز و بوم هستند و از سوی دیگر به دلیل استفاده از مصالح نا پایدار و فرسودگی شدید کالبد در این مناطق به همراه عدم برخورداری از خدمات روبنائی و زیر بنائی مناسب  من جمله دسترسیها و معابر از جمله آسیب پذیر ترین مناطق شهرهای کشور محسوب می شوند.

ب: مناطق اسکان غیر رسمی ( حاشیه نشینی ):

این مناطق که عمدتاً به دلیل رشد سریع و خارج از برنامه ریزی شهر نشینی و مهاجرتهای گسترده به شهرهای بزرگ بصورت خودرو و غیر رسمی شکل گرفته و احداث شده اند به لحاظ کالبدی از مصالح  بی دوام و غیر استاندارد ساخته شده و فاقد هر گونه خدمات زیر بنائی و روبنائی هستند.

ج: بافتهای نوین شهری:

عمدتاً توسعه های قانونمند شهری که طی کمتر از یکصد سال اخیر و به ویژه با ورود خودرو به زندگی شهری شکل گرفته و توسعه پیدا کرده اند دارای ترکیبی از ساخت و سازهای پایدار و ناپایدار با پراکنش متفاوت اند.

هر چند که با نزدیک شدن عمر ساختمانها به دهه های اخیر استفاده از مصالح با دوام نسبت به گذشته وضعیت بهتری را فراهم نموده است لیکن با اطمینان خاطر نمی توان از مقطعی مشخص کلیه ساخت و سازها را پایدار در مقابل زلزله قلمداد نمود.

درسهای زلزله:

زلزله های سهمگین در کشورمان بویژه طی دهه های اخیر که علوم جدید در خدمت توسعه و پیشرفت بشر قرار گرفته است هر چند هر یک از آنها فاجعه ای فراموش نشدنی بر خاطره این ملت حک نموده است لیکن در هر برهه بصورت غیر مستقیم برکاتی نیز برای کشور به ویژه عرصه ساخت و ساز به همراه داشته است که آثار خود را بصورت تصمیم های خاص منبعث از شکل گیری اراده ملی در این عرصه بجا گذاشته است.

نخستین قواعد بهبود کیفیت ساخت و ساز هر چند ابتدائی پس از زلزله طبس تدوین و عملیاتی می گردد .

زلزله رودبار و منجیل منجر به تدوین آئین نامه طرح ساختمانها در برابر زلزله می شود که امروز به آئین نامه 2800 معروف است و نهایتاً زلزله بم زمینه ساز اجباری شدن مقررات ملی ساختمان در سراسر پهنه کشور به همراه تدوین سیاستهای کلی مقابله با حوادث به ویژه زلزله و ابلاغ آن از سوی مقام معظم رهبری می گردد که نقطه عطفی برای برنامه ریزیها و سیاستگزاریهای آتی کشور خواهد گردید.

آنچه پیش روست:

صدمات ناشی از زلزله می تواند بسیار گسترده باشد. ابعاد سنگین خسارات مالی و فیزیکی تحمیل شده به همراه فرصتهای ارزشمندی که از کشور صرف بازسازی منطقه خسارت دیده می شود تنها بخشی از خسارات وارده است. بخش عمده خسارت از بین رفتن جان انسانهایی است که در مبانی اعتقادی ما بیش از هر چیزی کرامت دارد و در کنار هزینه های سنگینی که کشور صرف رشد و تعالی این انسانها نموده در یک لحظه نابود می گردد به همراه آثار مخرب روانی ناشی از زلزله از دیگر  ابعاد بیانگر عمق فاجعه در صورت عدم توجه ماست.

بر اساس برآوردهای صورت گرفته خسارات ناشی از زلزله رودبار و منجیل بالغ بر 2/7 میلیارد دلار و معادل 8 درصد کل تولید نا خالص ملی در سال 1369 بوده است و همچنین بر اساس محاسبات دیگری وقوع زلزله ای با شدت 6 ریشتر به بالا در تهران معادل یک سال تولید ناخالص داخلی کشور را خواهد بلعید. در حالیکه هزینه های پیشگیری در مقایسه با درمان در این حوزه هم بسیار ناچیز بوده و این فقط از جنبه مقایسه مالی است نه دیگر خسارات !

چه باید کرد؟

زندگی با زلزله در پهنه سرزمین ایران اجتناب ناپذیر است و اتخاذ تمهیداتی در همه زمینه ها به ویژه پژوهشی و علمی ، فرهنگی ، اجتماعی ، فنی و اجرائی ضروری است و لازم به بیان نیست که هر لحظه درنگ می تواند فاجعه ای بزرگ را بدنبال داشته باشد. در این بخش از یادداشت بیشتر می خواهیم بر حوزه ساخت و ساز مسکن و ساختمان بعنوان حوزه بسیار مهم و تأثیر گذار بر دیگر مباحث ناشی از زلزله متمرکز شویم.

گام اول: پایدارسازی ساختمانهای موجود

همانگونه که اشاره شد بهبود پایدارسازی تأسیسات زیر بنائی و ساختمانهای موجود « نوسازی واحدهای روستائی » ، « نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری» ، « توانمند سازی مناطق با اسکان غیر رسمی (حاشیه نشین ها) » و « مقاوم سازی ساختمانهای نا پایدار شهری » تحت دو برنامه تدوین و در حال عملیاتی شدن است . برنامه اول تحت عنوان نوسازی و مقاوم سازی روستاها آغاز گردیده است . بر اساس این برنامه طی 10 سال سالانه 200000 واحد مسکونی ، پایدار روستائی با نظارت فنی و ارائه خدمات مهندسی در کنار تأمین تسهیلات با سود و کار مزد کم تحت مدیریت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی انجام خواهد شد.

در حکم دیگری در ماده 30 قانون برنامه چهارم دولت مکلف شده است ظرف مدت 10 سال نسبت به مقاوم سازی واحدهای مسکونی شهری اقدام نماید . در همین راستا برنامه 10 ساله ای تدوین گردیده که طی آن باید بالغ بر 8/2 میلیون واحد مسکونی شهری واقع در بافتهای نوین شهری ، بافتهای فرسوده و مناطق حاشیه ای ظرف مدت مذکور حسب مورد در برنامه مقاوم سازی ، نوسازی و بازسازی قرار گیرند و با حمایت دولت از طریق ارائه خدمات فنی و مهندسی ، ارائه تسهیلات یارانه دار ، اولویت دادن در نوسازی و تأمین خدمات زیر بنائی و روبنائی این محلات با محوریت حضور و مشارکت فعال ساکنین و بخش خصوصی و تعاونیهای تخصصی مربوطه کار پایدارسازی واحدهای مسکونی شهری طی 10 سال صورت گیرد. هر چند که تسهیلات پیش بینی شده در قانون بودجه سال 85 با آنچه در برنامه مذکور دیده شده فاصله نسبتاً زیادی دارد لیکن آنچه در قانون بودجه در جهت حمایت از نوسازی بافتهای فرسوده آورده شده برای نخستین بار است که در برنامه های سالانه مالی دولت مد نظر و توجه قرار می گیرد.

گام دوم: ساخت و ساز پایدار بناهای جدید

بطور متوسط درحال حاضر بالغ بر 2000 واحد مسکونی جدید روزانه در کشور احداث می گردد به مفهوم دیگر هر 10 روز معادل ساخت شهری در حد بم در کشور ساخته می شود. نقش اساسی که بخش ساختمان در تولید نا خالص ملی دارد در کنار حفظ جان شهروندان هیچ گزینه دیگری جز توجه ویژه و ساخت بناهای پایدار و مستحکم در برابر زلزله را پیش رویمان قرار نمی دهد.

و این توجه به مفهوم دقت در تک تک عناصر زنجیره تولید ساختمان است:

منابع انسانی ، زمین و ویژگیهای آن ، مصالح ساختمانی ، قوانین و مقررات حاکم بر ساخت و ساز و روشها و تکنیکهای ساخت از جمله مهمترین حلقه های این زنجیره مهم به شمار می آیند.

در بخش منابع انسانی ، احراز صلاحیت نیروهای درگیر ، آموزش و ارتقاء مهارت ، تعریف فرایندهای مناسب به منظور اطمینان از نقش عوامل انسانی اعم از مهندسین ، کاردانها ، معماران و کارگران ساختمانی در طراحی ، نظارت و اجرای ساختمان بایستی مد نظر قرار گیرند. تعریف و ایجاد ساختارهای حرفه ای در قالب دفاتر حرفه ای مهندسی ، اشخاص حقوقی حرفه ای با تخصصهای طراحی ، نظارت ، اجراء بازرسی و کنترل کیفیت از گامهای مهم این بخش است که برخی شکل گرفته و برخی اقدامات باید در آینده عملیاتی شود.

در مبحث زمین ، توجه به ویژگیهای ساختاری زمین ، مطالعات پهنه بندی در سطح کشور و انطباق سیاستهای توسعه سکونتگاههای شهری و روستائی بر اساس نتایج این مطالعات از گامهای مهم دیگر است.

استانداردهای اجباری برای مصالح و تولیدات قابل بهره برداری در ساختمان به ویژه در زمینه مصالحی که در پایدارسازی بناها کاربرد پیدا می کنند و نظارت دائمی بر فرایند تولید آنها از جمله وظایف مهمی است که موسسات مربوطه باید عمل نمایند هر چند که طی سالیان اخیر چندمین قلم از مصالح عمده ساختمانی در چرخه استاندارد اجباری قرار گرفته اند لیکن تا تکامل بحث فاصله داریم.

مقررات فنی ساخت و ساز که در کشور ما تحت عنوان « مقررات ملی ساختمان » نامگذاری شده است از جمله ابزارهای مهم برای حصول اطمینان از محاسبه ، طراح و اجرای ساختمانهای پایدار در صورت رعایت آنهاست. تا کنون 20 مبحث از مقررات ملی ساختمان تدوین و بعضاً بازنگری شده و خوشبختانه بر اساس آئین نامه ماده 33 قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان در سال 1384 رعایت کلیه این مقررات در کلیه ساخت و سازهای سراسر کشور الزامی شده است.

فن آوریهای مناسب جهت ساخت بناهای سبک ، مقاوم و متناسب با اقلیم و شرایط بومی کشور از جمله مباحث مهم دیگری است که باید در حوزه ساخت و ساز کشور مورد توجه خاص قرار گیرد و شرایطی فراهم گردد تا از کلیه متخصصین دانشگاهی و اجرائی که با این هدف نسبت به طراحی و ابداع مصالح و روشهای اجرای نوین ساختمان اقدام نمایند حمایتهای مادی و معنوی مناسب صورت گیرد.

بدیهی است تحقق این امر یعنی ایجاد ساختمانهای پایدار و مطمئن در برابر حوادث به ویژه زلزله در کشور باید به باور عمومی و عزم ملی به دور از شعار تبدیل شود و در این راستا دانشگاهها و مراکز علمی کشور ، دستگاههای اجرائی مرتبط به ویژه وزارت مسکن و شهرسازی ، شهرداریها ، وزارت کشور ، کار و امور اجتماعی ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی بعنوان دستگاههای خط مقدم این جبهه ، مجلس شورای اسلامی و دستگاه قضائی کشور و بالاخره مطبوعات و رسانه ملی وظایف مهم و حساسی بعهده دارند که باید همسو با جامعه حرفه ای بخش مهندسی کشور متعهدانه و مسئولانه نقش های تاریخی خود را ایفا نمایند وگرنه زلزله و زلزله های بعدی نزدیک است. بسیار نزدیکتر از آنچه فکر می کنیم و اگر به وظایفمان خوب عمل نکنیم پاسخمان به ملت دو تاریخ و در پیشگاه باریتعالی چه خواهد بود؟

تحقیقات جدید نشان می‌دهد تمرکز رنگدانه‌های طبیعی «کلروفیل» در آبهای ساحلی جهان به صورت لکه‌هایی بزرگ، احتمالاً قبل از وقوع زلزله‌ها افزایش پیدا می‌کند.

به گزارش سایت اینترنتی «بی‌بی‌سی‌نیوز»، این افزایش رنگدانه‌های «کلروفیل» با افزایش تعداد موجودات ذره‌بینی موسوم به «پلانکتون» که از رنگدانه‌ها برای تبدیل انرژی نور خورشید به انرژی شیمیایی(فتوسنتز) استفاده می‌کنند، مرتبط است.

دانشمندان آمریکایی و هندی در مطالعه‌ای جدید به تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای گرفته شده از آبهای ساحلی نزدیک به مرکز چهار زلزله اخیر از جمله زلزله شهر بم، پرداختند. به گفته این محققان، رسیدن میزان رنگدانه‌های «کلروفیل» به بیشینه خود می‌تواند اطلاعات مفیدی را در زمینه یک زلزله در شرف وقوع، در اختیار کارشناسان قرار دهد.

تحقیقات انجام گرفته نشان می‌دهد پیش از وقوع زلزله و درپی سایش صفحات زمین به یکدیگر، مقداری انرژی گرمایی از زمین آزاد می‌شود و همین انرژی گرمایی است که به افزایش تمرکز رنگدانه‌ها می‌انجامد.

فرایند فوق بدین صورت است که آزاد شدن گرما پیش از وقوع زلزله، افزایش دمای آبهای سطحی دریا و در نتیجه افزایش انرژی منتقل شده از دریا به جو از طریق بخار آب را سبب می‌شود و در ادامه این روند، آبهای سردتر و سرشار از مواد غذایی از نواحی عمیق تر به سطح دریا می‌آیند که در نتیجه روند تولید مثل «فیتوپلانکتون»ها افزایش یافته و لکه‌های بزرگ از رنگدانه‌های «کلروفیل» را در سطح آب بوجود می‌آورد.

به گفته «دکتر رامش سینگ» از موسسه فن‌آوری هند در «کانپور»، چنانچه مرکز زلزله به ساحل دریا نزدیک باشد، پیش از وقوع زلزله تمرکز لکه‌های بزرگ ناشی از افزایش رنگدانه‌های «کلروفیل» در سطح آب دریا به صورت کاملاً مشهود افزایش می‌یابد.

در این مطالعه دانشمندان از اطلاعات مربوط به زلزله «بم» در ایران در سال ‪ ،۲۰۰۳‬زلزله جزایر «آندامان» در سال ‪ ،۲۰۰۲‬زلزله الجزیره در سال ‪۲۰۰۲‬ و زلزله «گوجارات» هند در سال ‪ ۲۰۰۱‬استفاده کردند.

محققان با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و سنجش دمای زمین موفق شدند رابطه موجود میان تمرکز رنگدانه‌ها در آب نواحی ساحلی و وقوع زلزله را شناسایی کنند. میزان این پدیده به عمق دریا و همچنین نزدیکی مرکز زلزله، بستگی زیاد دارد.

دانشمندان عقیده دارند چنانچه ابری بودن آسمان امکان تصویر‌برداری ماهواره‌ها از سطح زمین را غیر ممکن کند، کارشناسان می‌توانند از افزایش دمای زمین نیز به عنوان زنگ خطری در زمینه وقوع زلزله‌ها استفاده کنند.

برگرفته از وبلاگ مهندس معین بهرامپور